Leiruviður og leiruviðarskógar

Sum tré búa við ótrúlega gott atlæti. Önnur hafa það ekki eins gott. Þetta þekkjum við svo sem líka í mannlífinu. Svo er það þannig að það sem sumum þykir harla gott hentar ekki öllum. Nú fjöllum við um hóp trjáa og runna sem kallast leiruviðir og vistkerfið sem þeir mynda kallast leiruviðarskógar. Leiruviðir vaxa við strendur hitabeltisins. Það hljómar reyndar ekki illa. Hver vill ekki vera alla tíð á hitabeltisströnd í sól og sælu? Að vísu er það þannig að leiruviðarskógarnir vaxa fyrst og fremst sjávarmegin við strendurnar. Það sem gerir þetta pínu flókið fyrir trén er að það er býsna algengt að við strendur heimshafanna sé saltur sjór. Leiruviðir þurfa að vaxa í og við saltvatn. Það hentar ekki öllum. Hvorki tré né mannfólk er hrifið af því að drekka sjó. Leiruviðaskógar mynda einstakt vistkerfi sem gegnir ákaflega mikilvægu hlutverki en er ekkert sérstaklega aðlaðandi í augum margra. Þetta eru ekki eins rómantískt og opnar sandstrendur þar sem hægt er að láta sólina baka sig og teygja sig eftir næstu kókoshnetu. Pistill vikunnar fjallar um þessa fjöruskóga.

Dansandi leiruviður á Walakiri ströndinni á Sumbaeyju í Indónesíu. Mynd: Marz Gure og birti hana á Unique Trees.

Hvað er leiruviður?

Leiruviður er einskonar safnheiti yfir ýmsar trjá- og runnategundir af mörgum ættum og enn fleiri ættkvíslum sem lifa á þröngu belti við leirugar strendur hitabeltisins. Á mörgum tungumálum er þessi vist kölluð Mangrove. Leiruviður á það allur sameiginlegt að standa meira eða minna í söltu vatni. Þessi tré og runnar hafa þróast við sömu aðstæður og þróunin hefur orðið svipuð hjá þeim öllum, þótt trén séu lítt eða ekki skyld innbyrðis. Sumir segja að þetta séu einar 54 tegundir þegar allt er talið en aðrir koma því upp í rúmlega 80 tegundir. Svo eru til grasafræðingar sem telja að réttast sé að kalla aðeins eina ættkvísl leiruvið. Það er ættkvíslin Rhizophora spp. Aðrir hafna því algerlega (Spadea 2022, Feller án ártals). Við eltumst ekki við svona smáatriði og forðumst að skilgreina leiruvið of náið.

Leiruviður við ysta haf. Myndin fengin héðan.

Útlit

Úr lofti líta þessir skógar út svipað og aðrir hitabeltisskógar. Í sumum tilfellum eru þarna fjölmargar tegundir trjáa og runna af öllum stærðum og gerðum.

Leiruviður í Kambódíu séður úr lofti. Myndina birti Lasse Enevoldsen á Facebooksíðunni Ancient Forests.

Aftur á móti er skógarbotninn allt öðruvísi en aðrir skógarbotnar. Hann er á kafi í sjó. Í sumum tilfellum alltaf en í öðrum tilfellum tímabundið og er þá háð sjávarföllum. Tvisvar á sólarhring flæðir að svo ræturnar fara á kaf. Jafn oft leikur loft um ræturnar á útfallinu. Jarðvegurinn er oftast þykkur og súrefnissnauður leir með hægt rotnandi lífrænum efnum. Því er lyktin úr þessari seigfljótandi drullu ekkert til að hrópa húrra fyrir. Upp úr drullunni standa svo trjástofnar, rótarflækjur og stoðrætur af ýmsum stærðum og gerðum. Því eru ferðalög um þétta leiruviðarskóga ekkert grín. Að auki er hætt við að ferðalangarnir skeri sig á höndum og fótum á skeljum og hrúðurkörlum sem vaxa þarna og ef stigið er í drulluna er auðvelt að sökkva og festa sig. Sums staðar myndast þó álar og eins konar göng. Þar má stunda siglingar á litlum eintrjáningum og skoða hin fjölbreyttu vistkerfi. Lyktin hlýtur að venjast.

Leiruviðir eru tré og runnar sem eru ekkert endilega mikið skyld innbyrðis en eiga það sameiginlegt að geta vaxið í söltum jarðvegi þar sem sjávarfalla gætir. Myndin fengin héðan.

Nafnið

Á íslensku eru þessi tré kölluð leiruviður og skógarnir leiruviðarskógar. Það er ljómandi gott nafn, enda vaxa trén í leirdrullu. Úti í hinum stóra heimi kallast bæði trén og skógarnir Mangrove. Wells (2010) segir að nafnið sé líklega fengið úr tungumáli frá Senegal. Þar merkir fyrri hluti orðsins einfaldlega „tré“. Portúgalir tóku svo þetta orð upp og notuðu það yfir trén sem uxu við ströndina, enda voru þeir mest þar. Þeir skeyttu við það ensku heiti yfir vöxt: „grove“ og þar með var orðið komið. Það hefur svo ratað í flest tungumál sem við þekkjum. Ef þið viljið fræðast meira um þessa skóga eða einstök tré á óravíddum alnetsins er gott að nota leitarorðið mangrove.

Leiruviður í Ástralíu á háfjöru.

Myndina á Candie Fisher og birti á Facebooksíðunni Unique Trees.

Vistkerfið

Leiruviðarskógar eru ekkert venjulegt vistkerfi. Þeir vaxa á ströndum hitabeltisins og heittempraða beltisins og skipta lífríkið allt miklu máli. Má segja að þeir finnist við strendur frá 25° norðlægrar breiddar og suður að 25° suðlægrar breiddar. Lengst frá miðbaug finnast þeir við Atlantshafsströnd Norður-Ameríku við 32°N og í Ástralíu við 38°S. Það sem ræður þessari útbreiðslu er fyrst og fremst hitastig lofts og láðs (Feller án ártals).

Kort sem sýnir dreifingu leiruviðaskóga. Sjá má hvar tegundafjöldinn er mestur. Myndin er fengin héðan en er eignuð Deltares, 2014.

Algengastir, umfangsmestir og fjölbreyttastir eru þeir við ósa stórfljóta. Þar eru skilyrðin heppilegust. Fullt af leirefnum sem berast með ánum og vatnið ísalt en ekki brimsalt. Þar myndast flókið lífkerfi sem nýtir sér mót sjávar og ferskvatns. Annars vaxa leiruviðarskógar aðeins á mjóu belti við eða undan ströndum i grunnu, söltu eða ísöltu vatni. Því ná þeir ekki yfir eins marga hektara og ætla mætti nema við stóra árósa. Mikilvægi þeirra er þeim mun meira. Ein af þeirri vistþjónustu sem þeir veita er að taka skellinn þegar stórviðri skella á ströndunum. Þannig geta þau verndað fasta landið og dregið úr áhrifum fellibylja og flóðbylgja sem borist geta að ströndum (Spadea 2022).

Leiruviður getur varið strendur lands með flóknu rótarkerfi. Myndin er héðan.

Færa má rök fyrir því að þessi veðurfyrirbæri séu fyrst og fremst orka. Þegar þessi miklu orkubúnt lenda á trjánum hægja þau á öllu og draga úr kraftinum. Á það jafnt við hvort heldur orkan er í loftinu (vindur) eða í sjónum (öldur). Því gegna þessir strandskógar mjög mikilvægu hlutverki í verndun þurrlendisins (Spadea 2022, Wells 2010). Því hefur jafnvel verið haldið fram að hinar hræðilegu flóðbylgjur við Indlandshaf í kjölfar jarðskjálftanna á annan í jólum árið 2004 hafi valdið svona miklum skaða vegna þess að leiruviðarskógarnir höfðu verið felldir (Tudge 2005 o.fl.). Frá þessum tíma eru til frásagnir frá Sri Lanka um að íbúar heilu þorpanna hefðu bjargast vegna þess að bylgjan skall fyrst á þéttum, breiðum leiruviðarskógum. Þar sem svo háttaði til varð minna tjón og færri líf glötuðust í þessum hörmulegu atburðum. Það vekur því nokkra furðu að síðan þá hefur verið gengið mjög hratt á leiruviðarskógana á Sri Lanka (Samarakoon & Tanaka 2018).

Þessar myndir birti Nick Todd undir yfirskriftinni: "Why do humans think they know better" á Facebooksíðu hóps sem kallast The Phantom Planters.

Þegar úthafsaldan kemur inn í leiruviðarskógana getur hún borið hitt og þetta með sér sem fellur á botninn þegar orkan í öldunum minnkar. Mest eru þetta smáar leiragnir sem margar hverjar hafa borist til sjávar með stórám og öldurnar rótað upp. Smám saman bætist því leir við leiruviðarskógana og ströndin stækkar og trén fá traustari rótfestu (Wells 2010). Þar sem enginn leiruviður er berja haföldurnar strendurnar og brjóta þær smám saman niður. Þar verður landeyðing og strendurnar minnka í stað þess að stækka.

Hæfnin til að beisla leðju kemur að mestum notum við árósana sjálfa. Þar kemur mikið af leirögnum með ánum og efnabreytingar verða þegar ferskvatnið rennur til sjávar þannig að smæstu efnisagnirnar renna þar saman og auka enn á jarðvegsmyndunina (Attenborough 1995). Eitt er það sem að jafnaði skortir í leiruviðarskógum sem finna má í nær öllum öðrum skógum. Það eru hinar skuggsælli plöntur í skógarbotninum. Þar eru fyrst og fremst rætur, saltvatn og drulla (Tudge 2005). Því kemst að jafnaði meiri birta í botninn á þeim en öðrum skógum. Það hentar ýmsum þörungum og öðrum ljóstillífandi lífverum vel og hefur áhrif á allt lífríkið.

Trjárætur í leiruviðarskógum eru af ýmsum stærðum og gerðum. Mynd: Hương Lan í Víetnam.

Lífríkið

Ótrúlegur fjöldi dýra byggir afkomu sína á leiruviðarskógum. Ilka Feller hjá Smithsonian Environmental Research Center segir að þeir séu meðal líffjölbreyttustu vistkerfa heimsins. Fjölbreytnin grundvallast á þessum trjám. Í fyrsta lagi mynda trén sjálf fæðu fyrir fjölda dýra og sveppa. Mörg þeirra lifa að auki í sambýli við bæði sveppi og þörunga sem eykur enn á fjölbreytnina. Í þessum skógum má finna fjöldann allan af allskonar dýrum. Í krónum trjánna má finna fugla af ýmsum tegundum og reyndar líka apa og ýmiss önnur dýr svo sem bjöllur, eðlur, leðurblökur og froska. Þarna eru líka mjög margir krabbar. Sumir leiruviðarskógar hafa reyndar alveg ótrúlegan fjölda af kröbbum og krabbadýrum sem jafnvel klifra í trjám. Sumir grafa sig í leðjuna og koma upp á fjöru, önnur rölta um flókið rótarkerfið og svo mætti lengi telja. Þarna eru líka allskonar aðrir hryggleysingjar sem skapa mikla fjölbreytni.

Þrjár myndir af þessari síðu þar sem fjallað er um fjölbreyttar tegundir fiska í leiruviðarskógum við Galapagoseyjar. Fyrstu myndina á Pelayo Salinas, miðmyndina á Octavio Aburto/CDF og þá þriðju Octavio Aburto/CDF. CDF stendur fyrir Charles Darwin Foundation.

Fjölmargar fisktegundir hrygna í leiruviðarskógum. Greinaþykknið getur gefið ungviðinu mikilvægt skjól í uppvextinum. Því eru leiruviðarskógar bæði skjól og matarbúr. Lífríkið sem þrífst þar er líka mikilvægur hlekkur í lífríki hafsins utan skóganna og á landi og árósósum sem liggja að skógunum. Oft eru fjölbreytt kóralrif undan ströndum leiruviðarskóga. Það skiptir máli, því meira skjól er fyrir ungviðið í skógunum en við rifin. Því eru þessar vistgerðir háðar hvor annarri.

Ekki má heldur gleyma lungnafiskum sem þarna finnast. Þeir geta skriðið á þurrt ef tálknin haldast rök og jafnvel klifrað upp í tré.

Hinir stórmerkilegu lungnafiskar eða leirulallar og nokkrar loftrætur. Myndin fengin héðan.

Stærri dýr eru einnig í skógarbotninum. Sums staðar eru krókódílar nokkuð algengir og til eru leiruviðarskógar sem heimsóttir eru reglulega af tígrisdýrum (Spadea 2022, Tudge 2005).

Mannfólkið nýtir einnig þessa skóga og hefur gert um aldir, rétt eins og aðra skóga í heiminum. Trén mynda við eins og önnur tré, sem má nota. Einnig eru ýmiss dýr í skóginum sem veidd eru af heimamönnum. Að auki framleiða býflugur í leiruviðarskógum óvenju ljúffengt hunang sem heimamenn næla sér í. Það er reyndar svo mikið fyrir því haft að það keppir ekki á markaði við annað hunang.

Konur í Malaita á Solomoneyjum gera að skelfiski sem þær veiða í leiruviðarskóginum. Myndina á Wade Fairley og við fengum hana héðan.

Hvernig fara trén að því að lifa í saltvatni?

Þótt trén séu af ýmsum tegundum hafa mörg þeirra þróað svipaðar lausnir á þessu skemmtilega vandamáli. Margar tegundir bregðast við með því að mynda sérstakar loftrætur sem vaxa upp úr vatninu og taka súrefni beint úr andrúmsloftinu. Gerð og útlit þessara róta getur verið mismunandi eftir tegundum. Sumum þykja þessar rætur minna á hné og kalla þær hnjárætur.

Loftrætur (hnjárætur) leiruviða hjálpa þeim að ná í súrefni. Myndin, sem tekin er á háfjöru, fengin héðan.

Leiruviðurinn kemst samt ekki hjá því að nota ræturnar til þess sem flestar rætur gera. Þær taka upp vatn. En trén vilja ekki salt vatn. Þau þurfa því að losna við saltið. Sum hafa einskonar varnir gegn osmósu. Osmósu höfum við áður fjallað um. Ef hún væri einráð færi vatnið úr rótum leiruviðarins og út í hinn salta sjó. Ef það væri tilfellið, þá dræpust trén úr þorsta. Það gerist ekki. Ræturnar framleiða aukalag af frumum sem hindrar að vatnið flæði í ranga átt. Aðrar tegundir hafa fundið upp á þeirri lausn að dæla saltvatninu upp í tréð og láta laufunum eftir að losna við saltið. Hjá sumum tegundum eru á laufunum sérstakir kirtlar sem losa saltið úr laufunum. Þá geta myndast saltkristallar á laufunum. Það skolast svo af í næstu rigningu.

Sumar tegundir leiruviðar, eins og þessi, Avicennia germinans, losna við salt úr sjónum í gegnum laufin. Saltið getur kristallast á yfirborði þeirra. Myndin er fengin héðan en hana tók Ulf Mehlig.

Leiruviðir eru sígrænir. Þeir þurfa samt að endurnýja laufin. Því var lengi trúað að trén gætu sett aukaskammt af salti í elstu laufin og losnað við það þegar þau falla af. Það er snjöll lausn. En vandamálið er að þegar til stóð að sýna fram á þessa snilld með því að mæla saltmagnið í misgömlum laufblöðum og bera það saman kom í ljós að það er ekkert meira salt í eldri laufum en þeim yngri. Hugmyndin er góð en fellur ekki vel að raunveruleikanum. Því hefur þessari kenningu verið hafnað af flestum. Þó má enn sjá þessa tilgátu í mörgum eldri heimildum, meðal annars hjá sjálfum David Attenborough árið 1995. Spadea (2022) segir að ef til vill séu til einhver leiruviður sem getur þetta en það hefur ekki tekist að sýna fram á það.

Sjór og tré

Sjór er vatn sem inniheldur um 3-4% salt. Það hljómar ef til vill ekki mjög mikið, en allir þeir sem lent hafa í því að drekka sjó vita að þótt prósentutalan sé ekki há þá hefur hún svo sannarlega áhrif. Þetta er vandi sem leiruviðarskógarnir þurfa að kljást við. Sum trén standa alltaf í sjónum en önnur standa hærra til landsins og aðeins í sjó þegar flæðir að. Sumar tegundir þrífast best þar sem ár renna til sjávar og trén standa stundum í fersku vatni og stundum í sjó. Svo eru til svæði við strendur hitabeltisins þar sem sjór flæðir að og lokast inni hluta úr degi. Þá gufar vatnið upp, en ekki saltið. Þá getur styrkur saltsins í vatninu farið allt upp í 9% en samt vaxa þar tré (Spadea 2022). Sums staðar eru rætur trjánna nær alltaf í kafi í sjó en þegar hann flæðir í burtu standa eftir berar ræturnar í óbærilegu sólarljósi. Samt lifa þau. Vatnsósa rætur margra tegunda fá súrefni í gegnum sérstök op á stoðrótunum sem eru ekki alltaf í kafi eða með enn stærri stólpum sem standa í röðum upp úr rótunum. Tudge (2005) segir að sumar tegundir virðist geta nýtt sér aðfallið til að pumpa súrefni upp eftir trénu. Það er eins og þau tré andi. Tvisvar að og tvisvar frá á hverjum sólarhring í takt við sjávarföllin.

Loftræturnar virka einnig sem stoðrætur og hjálpa trjánum að standa upprétt ef og þegar leirinn færist úr stað. Myndin fengin héðan en hana tók Chip Clark/Smithsonian Institution.

Það er þó ekki þannig að leiruviðir þoli allt. Þeir þola til dæmis ekki vott af frosti. Setur það þessari gerð skóga miklar takmarkanir og því finnast þeir aðeins í hitabeltinu og á heittempruðum svæðum þar sem aldrei frýs.

Áður en við förum í næsta kafla er gott að rifja það upp að eðlisþyngd sjávar er meiri en eðlisþyngd fersks vatns. Það merkir að hlutir fljóta betur í söltu vatni en í fersku. Þetta geta lesendur sannreynt með því að láta egg í annars vegar ferskt vatn og hins vegar í salt vatn. Þá flýtur eggið í hinu salta vatni en sekkur í því ferska.

Fjölgun

Erfitt getur verið fyrir fræ að spíra í leirdrullu sem er tvisvar á sólarhring á kafi í sjó og jafn oft á þurru. Ef það tekst geta jafnvel smáöldur skolað þeim í burtu. Því hafa margar tegundir þróað með sér sérstaka lausn. Einkum á það við um tré af ættkvíslinni Rhizophora spp. Heitið er set saman úr rhizo og phoros sem merkir rót og berandi (Wells 2010) með vísan í það sem lýst er hér að neðan. Sumir telja þetta hina einu sönnu ættkvísl leiruviða. Fræin hjá þessari ættkvísl spíra áður en þau falla af trénu. Þau mynda þar græna rótaranga sem hefja ljóstillífun meðan þau enn hanga á mæðrum sínum. Rótin getur orðið allt að 60 cm áður en fræið fellur af trénu. Þegar það gerist reynir á rótarstubbinn. Ef fræin falla af á háfjöru geta ræturnar stungist beint í leirinn og spretta þá upp sem ný tré. Rótarangarnir spretta mjög hratt frá stólparótinni og tréð festir sig varanlega á fáeinum klukkustundum. Það getur verið ágætt fyrir hið unga tré en hjálpar ekki mikið við að dreifa plöntunum.

Ef fræið fellur í sjó flýtur það í honum og heldur sér á lífi með því að ljóstillífa þar sem það flýtur. Það getur meira að segja byrjað að vaxa á meðan það liggur lárétt í sjónum. Þannig getur plantan flotið í sjónum í marga mánuði. Ef öldurnar bera það nærri ströndu þar sem ferskt vatn rennur til sjávar breytist eðlisþyngd vatnsins og flotkrafturinn minnkar. Þá snýst hin fljótandi planta og rótin sekkur. Hin unga planta nær þá rótfestu á heppilegum stað og ferðalaginu er lokið (Attenborough 1995, Wells 2010).

Fræ af leiruvið geta spírað uppi í trjánum og byrjað að vaxa. Rótin er græn og ljóstillífar í byrjun. Fyrri myndin er fengin héðan. Seinni myndin sýnir fljótandi fræ í ísöltu vatni. Ef saltið er meira liggja fræin lárétt í sjónum. Myndin er fengin héðan en hana tók Brian Gratwicke.

Dæmi um leiruviðarskóg

Á mynd í kaflanum um vistkerfin má sjá að fjöldi trjátegunda í leiruviðarskógum er misjafn eftir því hvar á hnettinum við berum niður. Við ætlum nú að skoða aðeins eina vistgerð slíkra skóga og hún er þar sem tegundirnar eru hvað fæstar. Við ætlum að skoða Flórída. Venjan er að tala um þrjár tegundir sem leiruviði á þeim slóðum. Það eru rauðleiruviður, Rhizophora magnle, svartleiruviður, Avixennia germinans og hvítleiruviður, Languncudaria racemosa. Rauðleiruviður hefur þessi dæmigerðu hnjárætur sem afla trénu súrefnis þar sem það stendur í súrefnissnauðum leir, umflotið sjó. Það er eina tréð af þessum þremur sem tilheyrir ættkvíslinni sem stundum er talin mynda hinn sanna leiruvið. Ofar í fjörunni, í grynnri sjó tekur svartleiruviðurinn við. Hann er með öðruvísi loftrætur og notar ölduhreyfingar og sjávarföll til að pumpa lofti upp og niður tréð. Enn ofar vex svo hvítleiruviður. Hann er án loftróta og getur því ekki vaxið nema í mjög grunnu vatni eða á stöðum sem fara upp úr sjónum á fjöru. Þar fyrir ofan taka þurrlendisplöntur við (Wells 2010). Á þessari síðu má lesa nánar um þessar þrjár tegundir og reyndar þá fjórðu, Conocarpus erectus. Þessar þrjár eða fjórar tegundir fóstra ótrúlegan fjölda annarra lífvera. Þarna er mikill fjöldi allskonar örvera og þörunga, fjölbreytt úrval hryggleysingja, fjöldinn allur af fiskum og skriðdýrum auk spendýra og fugla í miklu úrvali. Má sem dæmi nefna að níu tegundir af snákum hafast þarna við. Þarna má einnig finna froskdýr, en fjöldi þeirra er ekki mikill. Fá froskdýr eru hrifin af saltvatni. Hér má lesa meira um lífríkið í þessum skógum. Annars staðar eru aðrar tegundir af trjám og önnur fána sem fylgir þeim.

Dr. Ilka C. Feller í leiruviðarskógi. Hún hefur gert rannsóknir og skrifað mikið um leiruviðarskóga Flórída. Myndin fengin héðan.

Leiruviður og loftslagshamfarir

Eitt af því sem einkennir hamfarahlýnunina sem við stöndum frammi fyrir um þessar mundir er aukning á hitabeltisstormum. Að auki fer sjávarborð hækkandi. Hvoru tveggja eykur mikilvægi leiruviðarskóganna í sífellu. Skógarnir skipta líka miklu máli við að binda kolefni til langframa. Það er ekki nóg með að skógarnir bindi kolefni í stofnum sínum og rótum heldur geta þeir geymt kolefnið mjög lengi. Þegar trén drepast falla þau í sjóinn eða súrefnissnauða leðjuna. Þar sökkva þau. Í stað þess að trén rotni og losi kolefnið aftur í hringrásina er kolefni leiruviðarins að stórum hluta tekið úr umferð, ef svo má segja (Tudge 2005). Fyrir það ber að þakka.

Leiruviður. Myndin fengin héðan.

Viðsjár

Því miður eiga leiruviðarskógarnir undir högg að sækja. Við eigum samt ekki mjög áreiðanlegar tölur til um hversu hratt þessir skógar hafa þurft að víkja. Ástæðan er fyrst og fremst sú að ekki var farið að skrá stærð þeirra að neinu marki fyrr en á 21. öldinni. Við vitum þó að þeir hafa dregist saman og sums staðar horfið með öllu. Skotið hefur verið á að á 9. áratug síðustu aldar hafi þeir dregist saman um heil 35%. En við getum ekki verið alveg viss. Samt eru til heimildir um hversu langt út frá ströndum leiruviðarskógar uxu áður fyrr og hvar þeir eru núna. Við vitum því að þeir dragast saman.

Stundum stafar þetta af hlutum sem við getum lítið áhrif haft á. Stundum eru það óbein áhrif, eins og hækkandi sjávarstaða (sem stafar af hamfarahlýnun) sem fært getur loftrætur trjánna í kaf svo þau drukkna í saltvatninu. Talið er víst að leiruviðarskógar hafi ekki staðið frammi fyrir öðrum eins breytingum á umhverfi frá því að ísöld lauk. Þá hækkaði sjávarstaðan enn hraðar en nú og almennt er því trúað að þá hafi gengið mjög á leiruviðarskógana og fjölbreytni þeirra (Friess o.fl. 2019).

Svo eru það bein áhrif vegna græðgi okkar.

Eitt er síaukið rækjueldi. Stórar tegundir af rækjum lifa í leðjunni í leiruviðarskógunum. Með því að höggva skógana er hægt að nýta leirbotninn til rækjuframleiðslu í stórum kerjum og selja Vesturlandabúum svokallaðar risarækjur (Tudge 2005). Risarækjur eru sennilega sú matartegund sem hefur hæst kolefnisspor allra matvæla nema ef vera skyldi sauðfjárrækt á illa förnu landi. Hér má lesa um skaðann sem risarækjueldi veldur á leiruviðarskógum og vistkerfum þeim tengdum.

Rækjueldi í Belize er dæmi um hvernig eldi á risarækjum fer fram. Myndin er fengin héðan. Þar er því haldið fram að 35% af leiruviðarskógum heimsins hafi verið fórnað fyrir slíkt eldi á einum áratug. Myndina tók. Ilka C. Feller/Smithsonian Institution með aðstoð frá Light Hawk. Mynd er af Ilka, sem gengur undir gælunafninu Candy, hér ofar.

Skógunum er ekki bara eytt fyrir rækjueldi. Þegar kemur upp á ströndina sjálfa má nota frjósama moldina fyrir hefðbundinn landbúnað ef trén eru fjarlægð. Í báðum þessum tilfellum endist leirinn ekkert sérstaklega vel. Honum skolar einfaldlega burt. Þá er bara að höggva nýjan skóg og byrja aftur og auka þar með skaðann á vistkerfunum. Það er víðar en á Íslandi sem fólk er tilbúið að fórna náttúrunni á altari stundargróða. Svo eru það stækkandi borgir. Það er vinsælt að búa við ströndina og hafa útsýni yfir hafið. Leiruviðarskógar trufla það útsýni og að auki er vond lykt úr þeim. Því skapar það verðmætt og dýrt byggingarland að eyða þessum skógum. Sama á við þegar við viljum komast á sandstrendur til sólbaða. Þá eru leiruviðarskógar bara til vandræða (Daniel A. Friess og fl. 2019).

Afleiðingar alls þessa eru minnkandi vistþjónusta skóganna. Horfnir leiruviðarskógar styðja hvorki við fjölbreytt lífríki né draga þeir úr krafti fellibylja eða flóðbylgna. Því valda þessi fyrirbæri meiri skaða nú en áður. Næst, lesandi góður, þegar þú færð þér innfluttar risarækjur leggur þú þitt af mörkum til að skemma leiruviðarskóga heimsins.

Endurheimt

Til eru svæði þar sem fólk hefur reynt að draga úr þessari eyðingu og jafnvel að endurreisa skógana. Árangurinn við að koma þeim aftur til er lélegur en þó einhver. Þessi viðleitni hefur leitt til þess að dregið hefur úr samdrætti skóganna. Nýjustu tölur segja að þeir minnki „bara“ um 1% á ári. Það er mun betra en áður, en betur má ef duga skal (Spadea 2022).

Nýgræðingur af leiruvið við Bahama. Myndin fengin héðan og er eignuð Matthew D Potenski, MDP Photography/Marine Photobank.

Töluverðar rannsóknir hafa farið fram á því hvernig hægt er að endurheimta þessa skóga. Þeir vaxa á annan hátt en aðrir skógar og vandræði þeirra eru af öðrum toga. Þegar skógarnir eru horfnir og leirinn einn er eftir er fátt sem kemur í veg fyrir að úthafsaldan grafi upp nýgræðinginn og hendi honum upp í fjöru. Reynt hefur verið að fara í miklar útplantanir á leiruviðarskógum án þess að vel hafi tekist til. Sagt er að Alþjóðabankinn hafi fjármagnað miklar tilraunir við að rækta leiruviðarskóga til verndar ströndum fátækra landa en árangurinn hafi verið harla lítill. Aðeins um 20% gróðursetninganna hefur skilað einhverjum árangri (Spadea 2022, Daniel A. Friess og fl. 2019). Slík nýting fjármagns fellur ekki öllum vel. Þá er freistandi að fara frekar í ræktun á risarækjum. Samt sem áður fullyrða margir vísindamenn að í lok þessa áratugar hafi okkur tekist að snúa þróuninni við og að þá verði aukning á svona skógum en ekki minnkum (Daniel A. Friess og fl. 2019). Til að renna stoðum undir þá fullyrðingu að „margir vísindamenn“ séu á þessari skoðun skal nefnt að greinin sem hér er vísað í er eignuð heilum tug vísindamanna. Vonandi tekst þetta. Náttúran á það skilið.

Land þar sem leiruvið hefur nýlega verið plantað. Vonandi dugar þetta til að endurheimta skógana en óvíst er að þessar plöntur þoli stórar úthafsöldur. Myndin fengin héðan.

Ef til vill eiga sólarlandaferðir til framandi stranda framtíðarinnar eftir að breytast. Í stað þess að flatmaga á hvítum ströndum getum við farið í kanóferðir um leiruviðarskóga og séð hin stórkostlegu vistkerfi sem þar er að finna. Passið ykkur bara á krókódílunum.

Heimildaskrá:

Aðalsteinn Sigurgeirsson (2023) Munnlegar upplýsingar 20.10. 2023.

David Attenborough (1995): Einkalíf plantna. Þýðing: Óskar Ingimarsson. Bókaútgáfan Skjaldborg hf, Reykjavík.

Ilka C. Feller, Smithsonian Environmental Research Center (án ártals) Mangroves. Sjá: https://ocean.si.edu/ocean-life/plants-algae/mangroves. Sótt 16.07. 2023.

Daniel A. Friess, Kerrylee Rogers, Catherine E. Lovelock, Ken W. Krauss, Stuart E. Hamilton, Shing Yip Lee, Richard Lucas, Jurgenne Primavera, Anusha Rajkaran, og Suhua Shi (2019): The State of the World's Mangrove Forests: Past, Present, and Future. Í Annual Review of Environment and Resources vol 44. Sjá: https://www.annualreviews.org/doi/10.1146/annurev-environ-101718-033302

M. B. Samarakoon; Norio Tanaka (2018): The Role of Mangroves Against Tsunami in Coastline of Sri Lanka. IAHR Document Library. Sjá: https://www.iahr.org/library/infor?pid=18824&fbclid=IwAR3Zx4qBOuDPboyU77LMVE3P2diMdn-Fbkw5hQdmkBdnfuM_L-c3TqtRIwE. Sótt 20.10. 2023.

Thomas Spadea (2022): Mangrov. Hlaðvarpsþáttur í þáttaröðinni My Favorite Trees https://mftpodcast.com// nr. 53 frá 28. júní 2022. Sjá: https://mftpodcast.com/episode-53-the-mangrove/

Colin Tudge (2005): The Tree: A Natural History of What Trees Are, How They Live, and Why They Matter. Crown Publishers, a division of Random House, Inc, New York.

Diana Wells (2010) Lives of the Trees. An Uncommon History. Algonquin Books of Chapel Hill. Chapel Hill, North Carolina.

South Florida Aquatic Environments (án ártals) Mangrove Species Profiles. Sjá: https://www.floridamuseum.ufl.edu/southflorida/habitats/mangroves/species/ sótt 16.07. 2023.