Að eldast með reisn

Mannfólkið á margt sameiginlegt með öðrum lífverum. Tré eru þar ekki undantekning. Sumt í lífshlaupi manna og trjáa er mjög áþekkt, þótt tré eigi erfiðara með að færa sig úr stað. Við, eins og flest tré, eigum okkar æskuskeið þar sem við vöxum og þroskumst hratt. Með auknum aldri hægir á vexti. Eins með trén. Svo hendir það okkur mörg að þegar við hættum að vaxa „norður-suður“ förum við að vaxa „austur-vestur“. Það geta trén líka gert. Svo eldumst við og eigum það til að verða dálítið hrukkóttari með aldrinum. Sama á við um trén.

Um þennan þroska trjáa og manna verður fjallað í þessum pistli. Fleira er sameiginlegt í þroska okkar og trjánna en til að komast að því hvað það er, er nauðsynlegt að lesa til enda.

Börkur trjáa er mismunandi eftir aldri og tegundum trjáa. Myndin tekin í Pentland Hills í Skotlandi í október 2021. Mynd: Sig.A.

Húðin

Við höfum húð en ekki börk eins og trén. Húðin er stærsta líffæri mannsins og myndar eins konar landamæri milli líkamans og umhverfisins í kring. Hún heldur vökva inni í líkamanum og verndar innri líffærin. Húðin er fyrsta hindrun aðskotaefna, sjúkdóma, baktería og aðskotadýra sem kunna að öðrum kosti að brjótast inn í líkamann. Þetta eru alveg sömu hlutverk og börkurinn hefur hjá trjánum. Ef við værum ekki með húð þá dræpumst við. Það á einnig við um trén. Þegar við vöxum þarf húðin að gera það líka svo við pössum í hana. Þess vegna þurfum við að endurnýja húðina. Sama á við um trén.

Birkið í Leyningshólum myndar klóna eins og hér má sjá. Hver stofn hefur sama erfðaefni og sá næsti. Barkarlitur birkitrjáa getur verið mjög mismunandi, rétt eins og húðlitur okkar manna. Myndir: Sig.A.

Vöxtur og viðhald

Á hverju ári vaxa tré upp á við á sama tíma og stofninn bætir við sig og þykknar. Þetta má sjá með því að skoða árhringi trjáa. Þegar vöxtur hefst á vorin er hann meiri en þegar líður á sumarið. Þessi mikli vöxtur skapar að jafnaði ljósari við. Þegar líður á sumarið hægir á þvermálsvextinum og um leið dökknar viðurinn. Að lokum stöðvast vöxturinn alveg og auðvelt er að sjá þessi skil í viðnum. Þannig má telja árhringi til að áætla aldur trjáa ef og þegar þau eru felld.

Bretti úr lerki. Yst má sjá börkinn, síðan kemur ljós viður sem kallast rysja og gulari kjarnviður. Sjá má árhringina en algengara er að sjá þá þegar sneiðin er tekin þvert á stofninn. Þá sjást hringirnir. Mynd: Sig.A.

Samanburður á árhringjum trjáa og fingrafari manna. Myndina á The Minds Journal og hefur hún víða birst.

En hvernig fer tréð að því að bæta við sig þvermálsvexti án þess að sprengja „húðina“ (sem við köllum börk) utan af trénu? Það gerir það með stöðugri endurnýjun, rétt eins og mannskepnan gerir með sína húð.

Ysta lag húðarinnar köllum við yfirhúð eða húðþekju. Þar er þunnt hornlag sem að mestu er gert úr dauðum þekjuvefsfrumum. Dýpra eru þær lifandi og skipta sér stöðugt til að endurnýja ysta lagið. Ysta lagið, bæði hjá trjám og okkur, er í raun dautt og við missum dauðar húðfrumur í ótrúlegu magni. Á hverjum degi missum við tugþúsundir húðfruma eða jafnvel enn meira. Svipuð endurnýjun á sér stað hjá trjánum en flyksurnar sem falla af berkinum eru að jafnaði stærri en húðfrumurnar sem við losnum við. Að vísu er þetta mjög misjafnt eftir tegundum trjáa. Sum tré missa næfurþunnar næfrar á meðan aðrar missa þykkari börk. Alltaf eru þó flyksurnar stærri en húðfrumur. Sum tré henda af sér berki sem getur orðið meira en 20 cm í þvermál (Wohlleben 2016 bls. 61-62). Vel má sjá þessar barkarflögur á jörðinni í vel þroskuðum skógum, einkum eftir stórrigningar samfara miklum vindi.

Horft upp eftir gömlum stofni lerkitrés ofan við Gömlu gróðrarstöðina.

Mynd: Sig.A.

Annað sem er misjafnt á milli trjáa er tímaskalinn sem þessi losun fer fram á. Sum tré henda nánast stanslaust frá sér hluta af ysta laginu. Stundum svo mikið að það liggur við að hægt sé að ráðleggja flösusjampó. Önnur tré eru aðhaldssamari. Vegna þessa verður meiri munur á berkinum milli tegunda með auknum aldri. Hjá mörgum trjám er börkur ungra trjáa mjúkur og sléttur eins og barnsrass en krumpast og springur á ýmsa vegu þegar tréð eldist. Þau tré sem halda unglegum berki lengur eru þau tré sem eru duglegri að losa sig við dauðar frumur. Hin verða hrukkóttari. Sem dæmi má nefna að þintré halda unglegum berki mun lengur en til dæmis furur, sem eru þó af sömu ætt. Eftir því sem tréð er tregara til að endurnýja börkinn, þeim mun sprungnari getur hann orðið með auknum aldri.

Börkur á stóru sitkagrenitré á Eyrinni á Akureyri. Mynd: Sig.A.

Engum dettur í hug að skaða húð annarra sér til skemmtunar. Það sama ætti að eiga við um tré. Við eigum ekki að skemma börkinn. Eftir því sem sárin eru dýpri (hvort sem er á húð eða berki) þeim mun erfiðara er að græða þau. Mjög sambærilegt ferli fer í stað í líkama okkar og í trjám þegar loka þarf sárum og mikilvægið er alveg það sama.

Næfrar (et. næfur) á birki. Þess vegna segjum við að eitthvað sé næfurþunnt. Mynd: Sig.A.

Öldrun húðarinnar

Þegar við eldumst má gera ráð fyrir að húðin taki upp á því að krumpast. Almennt telja fræðimenn að það sé þó ekki endilega öldrunin sjálf sem veldur hrukkumyndun heldur útfjólubláir geislar sólar (Þuríður Þorbjarnardóttir 2003). Að minnsta kosti virðast þeir skipta meira máli en sjálf öldrunin. Því hefur verið haldið fram að það sama eigi við um öldrun barkarins hjá sumum trjám (Wohlleben 2016 bls. 64). Hvað sem því líður á svipað ferli sér stað hjá trjám og okkur. Ung tré hafa oftast sléttan börk en þegar þau eldast myndast hrukkur í börkinn. Þær byrja að jafnaði neðst á stofninum, enda er þar elsti hluti trésins. Svo er æði misjafnt hvernig „hrukkurnar“, sem við gjarnan köllum sprungur, líta út hjá trjám. Oft má greina á milli skyldra trjátegunda á því hvernig stofninn eldist. Má nefna ilmbjarkir og hengibjarkir sem dæmi.

Stofnar trjáa geta verið býsna umfangsmiklir. Gaman er að bera þennan stofn saman við stofninn á næstu myndum, en mannlega fyrirmyndin er einstök og ekki hægt að bera hana saman við aðrar mannverur. Mynd: Sig.A.

Til vinstri er glæsilegt birki með vöxt unglings. Neðst á stofninum má sjá fyrstu merki öldrunar sem vísa til hengibirkis. Segja má að unglingurinn sé kominn með skeggrót. Lesa má nánar um tréð hér. Til hægri er gömul hengibjörk í Bute Park í Cardiff í Veils. Öldrunin er komin hærra upp stofninn en á íslenska trénu til hægri. Myndir: Sig.A.

Eins og aðrar gerðir öldrunar hefst þessi á misjöfnum tíma. Það á bæði við innan tegunda (rétt eins og hjá mannfólkinu sem allt tilheyrir sömu tegund) og milli tegunda. Sem dæmi má nefna að beyki getur haldið unglegum silfurgráum berki í hundruðir ára. Börkur þeirra flagnar svo mikið að endurnýjunin er hröð. Þar með passar stofninn vel inn í „húðina“ og engar sprungur myndast. Með aldri trjánna dregur úr þessari endurnýjun. Þetta má ekki eingöngu sjá á sprungum og glufum í berkinum, heldur líka á vexti ásæta á trjánum. Þörungar og skófir vaxa miklu frekar á eldri berki en ungum. Þessar ásætur geta stundum verið mikið skraut í skógum og á það bæði við um íslenska og erlenda skóga. Áður hefur verið fjallað um ásætur í skógum, bæði íslenskum og erlendum.

Ásætur á eldgömlum gljávíði í Reykjavík. Á yngri trjám endurnýjar börkurinn sig það mikið að erfitt er fyrir ásætur að vaxa. Mynd: Sig.A.

Skalli og grá hár

Hjá mannfólkinu er það ekki bara húðin sem eldist. Hárið gerir það líka. Það gránar með auknum aldri og dettur jafnvel af. Mjög misjafnt er hvenær þetta ferli hefst hjá okkur og ráða þar sennilega bæði erfðir og umhverfi. Það sama á við um trén, þótt þau séu að mestu hárlaus. Við getum samt sagt að laufkróna trjánna minni dulítið á hárið á okkur. Að vísu getum við ekki ljóstillífað með hausnum og stöndum trjánum þar að baki. Margar tegundir lauftrjáa ganga hraðar í gegnum gráháratímabilið en mannfólkið. Þau gera þetta árvisst. Í stað þess að laufin gráni fá þau haustliti. Þeir eru dálítið tilkomumeiri en „haustlitir“ höfuðhára en í báðum tilfellum verður litabreytingin þegar líður á seinni hlutann. Hjá trjánum er það seinni hluti hvers vaxtatímabils en hjá okkur er það haustið í lífi hvers og eins.

Haustlitir við Mógilsá. Mynd: Sig.A.

Misjafnt er á hvaða aldri hár gránar hjá fólki. Það er líka misjafnt hvenær tré fá haustliti, jafnvel þó þau séu af sömu tegund. Hjá okkur gránar ekki allt hárið jafnt. Aftara reynitréð roðnar ekki allt á sama tíma. Það má segja að það sé með rautt í vöngum. Mynd: Sig.A.

Þrjár hengibjarkir sem að öllum líkindum eru úr sömu sáningu. Ein er ekkert farin að gulna, önnur í fullum haustlitum og sú þriðja sköllótt. Mynd: Sig.A.

Mismunandi greinabygging á rauðgreni í Kjarnaskógi sem gróðursett var árið 1953. Þegar rauðgreni eldist fer það gjarnan að láta greinar sínar hanga. Þótt þessi tré séu gróðursett sama árið er aðeins eitt þeirra farið að sýna þetta þroskamerki. Sama má segja um þroskamerki okkar manna sem felast í skalla og gráu hári. Misjafnt er hvort og hvenær þau sjást hjá okkur.

Mynd: Sig.A.

Við sem könnumst við það að efsti hluti líkama okkar (hárið) vex ekki eins mikið og áður eigum það sameiginlegt með trjám. Eftir því sem árin færast yfir verður vöxtur toppgreina minni. Að jafnaði gerist þetta þó heldur seinna hjá trjánum en okkur. Oft ekki fyrr en eftir hundrað til nokkur hundruð ár. Greinarnar verða veikari og hættara við að brotna í vindi en þróttmeiri greinar. Smám saman drepast efstu greinar trjánna og falla af. Að auki fara smágreinar smám saman að drepast, hægt og rólega, þegar tréð eldist. Samhliða þessu minnkar geta þess til að flytja næringarefni um tréð. Þetta getum við vel séð á gömlum reynitrjám á Íslandi. Þau eru að fá skalla. Sumt fólk fer í eins konar fegrunaraðgerðir sem felast í því að lita grá hár eða með því að klippa og greiða hárið. Við sendum líka tré í fegrunaraðgerðir. Við gerum það með því að klippa af dauðar greinar. Reyndar lögum við líka stundum vöxt trjáa með svona aðgerðum. Það þekkist líka hjá mannfólkinu.

Þessar eldri skógarfurur í Austurríki eru komnar með skalla. Yngri skógarfurur framar á myndinni. Auðvelt er að þekkja eldri skógarfurur frá öðrum furum á rauðbleikum barkarlit. Skoða þarf önnur einkenni á ungviðinu. Mynd: Sig.A.

Hárlos að hausti. Ennþá eru ekki mikil ellimerki á þessum asparstofnum. Mynd: Sig.A.

Hliðarvöxtur

Gráreynir í Lystigarðinum sem leggur meira í hliðarvöxt en hæðarvöxt. Höfundur þessa pistils kannast vel við slíkan vöxt. Mynd: Sig.A.

Þetta greni, sem stendur í Hvassahrauni sunnan við Straumsvík, hefur átt við erfiðleika að stríða í uppvextinum. Vaxtarlagið er dálítið spes. Ef þarna væri grenilundur gætu trén skýlt hvert öðru og þau hefðu annað vaxtarlag. Það á jafnt við um mannfólk og tré að atlæti í uppvexti skiptir miklu máli. Mynd: Sig.A.

Hjá okkur mannfólkinu er það svo að þegar við náum fullorðinsaldri hættum við að vaxa upp á við. Hjá mörgum fer þá þvermálið að aukast. Þannig er það gjarnan líka hjá trjám. Þegar efstu greinarnar fara að vaxa hægar og minna getur gildleiki stofnsins vaxið áfram og hliðargreinar bætt við sig ef plássið er nægilegt. Fyrr eða síðar hætta flest tré að geta bætt við sig hæðarvexti. Rætur og æðar trésins geta ekki pumpað upp vatni og næringarefnum út í hið óendanlega. Smám saman hægir á vextinum uns hann stöðvast alveg. Eldgömul tré hafa oft og tíðum allt annað vaxtarlag en yngri tré af sömu tegund. Þau gömlu eru virðuleg og umfangsmikil. Ung tré eru aftur á móti stundum dálítið teygð og mjóslegin, þegar þau reyna að vaxa sem fyrst upp í góða birtu. Hver kannast ekki við slíkt vaxtarlag hjá unglingum?

Tvö gjörólík reynitré. Þau eru samt af sömu tegund. Mynd: Sig.A.

Svo eru sum tré sem bogna en brotna ekki, rétt eins og mannfólkið. Við eigum það sameiginlegt með trjám að vera allskonar.

Þetta beyki vex frjálslega í Hellisgerði í Hafnarfirði. Við betri skilyrði verða beykitré beinvaxin. Kannist þið við svipaða þætti meðal mannfólks?

Mynd: Sig.A.

Hin óumflýjanlegu endalok

Aldur trjáa getur orðið æði misjafn. Sum tré fara að eldast þegar þau eru um 30 ára á meðan önnur verða miklu eldri. Til eru tré sem geta orðið mörg hundruð ára og önnur jafnvel nokkur þúsund ára. Samt verða endalokin ekki umflúin. Þau munu drepast, rétt eins og aðrar lífverur. Ef það eru ekki skógarhöggsvélar okkar manna sem klára dæmið komum við oftast aftur að hlutverki barkarins. Áður en það gerist fer trjánum aftur. Þau ráða ekki við eins mikið og áður og fara smám saman að rýrna þegar einstakar greinar fara að drepast. Þau hrörna rétt eins og stundum gerist á haustin í mannsævinni.

Slæmt tilfelli af reyniátu. Trén eru feig en teinungur frá rót getur tekið við og stuðlað að endurnýjun. Myndir: Sig.A.

Þegar tré eru orðin gömul dregur úr vexti og allri virkni þeirra. Sár gróa hægar og geta jafnvel myndast oftar þegar greinar brotna á stórum trjám í illviðrum. Þá eiga ýmsir rotsveppir greiðari leið inn í tréð og veikja það enn frekar. Smám saman taka sveppirnir upp efnin sem tréð hefur safnað með ærinni fyrirhöfn og nýta þau sem fæðu. Að lokum verður tréð orðið það veiklað að það lætur undan. Það gæti drepist í skordýraplágu sem veldur yngri trjám litlum skaða, eða þá að eina stormnótt brotnar tréð og líkur æfi sinni. Í þroskuðum skógum er það tækifærið sem ungviðið hefur beðið þolinmótt eftir. Allt í einu er næg birta og ung tré taka á sprett. Í sumum tilfellum eru það tré sem hafa vaxið upp af fræjum og beðið þolinmóð undir slagorðinu: „Minn tími mun koma!“ Í öðrum tilfellum, eins og hjá þroskuðum birkiskógum, eru það teinungar sem vaxa upp frá rótinni sem taka við. Dæmi um slíkan vöxt eru myndir númer tvö og þrjú í þessum pistli.

Reyniviður í skógarbotni grenitrjáa. Reynir er mjög skuggþolinn í æsku. Þessi reynir verður aldrei af myndarlegum trjám nema einhver grenitrjánna falli. Mynd: Sig.A.

Sama á við um þessar sjálfsánu stafafurur sem vaxa upp á meðal foreldra sinna. Þeirra tími mun koma ef og þegar foreldrarnir falla.

Mynd: Þór Þorfinnsson.

Sögu hins gamla trés sem féll í storminum er samt ekki lokið. Rotsveppir brjóta viðinn niður og koma næringarefnunum aftur í hringrásina. Dauð tré skipta miklu máli í heilbrigðum skógarvistkerfum. Þegar gömul tré falla og eru ekki fjarlægð, heldur fá að rotna á staðnum, tryggir það endurnýjun skógarins. Í skógum er því rétt að fjarlægja ekki allan dauðan við heldur láta hann liggja þannig að náttúran fái að fara sínu fram.

Brotið og dautt birkitré. Rótin lifir enn og sendir upp nýja sprota. Hinn dauði viður nýtist öllu vistkerfinu. Mynd: Sig.A.

Heimildir:

Peter Wohlleben (2016): The Hidden Life of Trees. What They Feel, How they Communicate. 11. kafli. David Suzuku Institute. Greystone Books. Vancouver, BC, Canada.

Þuríður Þorbjarnardóttir. (2003): Hvers vegna fær fólk hrukkur? Vísindavefurinn, 1. apríl 2003. Sótt 14. janúar 2023. http://visindavefur.is/svar.php?id=3303.