Friðartákn. Um ólífur í goðsögum, trúarbrögðum og menningu

Í táknfræði eru ólífugreinar þekktar sem friðartákn og því viðeigandi að fjalla aðeins um þær í aðdraganda gleði- og friðarjóla.

Eins og kunnugt er hafa ólífur lengi verið ákaflega mikilvægar í matarmenningu við Miðjarðarhafið og tengjast þar líka allskonar goðsögum og trúarbrögðum á margvíslegan hátt. Má halda því fram að þau séu samtvinnuð menningu þeirra þjóða sem búa við Miðjarðarhafið. Þar með talið eru þær þjóðir sem búið hafa og búa enn á Biblíuslóðum. Í pistli vikunnar fjöllum við um þessi tengsl en í seinni pistli okkar um ólífur beinum við sjónum okkar að grasafræði tegundarinnar og skyldum hlutum. Því verjum við ekki tíma í slíkar lýsingar í þessum pistli.

Eitt af fjölmörgum málverkum eftir Vincent van Gogh af ólífutrjám málað 1889. Ólífur tengjast menningu á margan og mismunandi hátt.

Friður sé með yður

Óhætt er að fullyrða að ekki finnist önnur tré í heiminum sem tengjast friði jafn áþreifanlega og ólífutré. Vel má vera að það tengist sögunni um örkina hans Nóa. Hún er það vel þekkt að óþarfi er að endursegja hana alla. Við minnum þó á að þegar gamli Nói hafði verið um borð í örkinni í tæpar sex vikur hafði rignt látlaust í fjörutíu daga og fjörutíu nætur. Það kallast sumar á Íslandi en í sögu Gamla testamentisins olli það flóði sem náði yfir allan heiminn. Einn góðan veðurdag, þegar loksins hafði stytt upp, sendi Nói dúfu í flugferð og kom hún til baka með ólífugrein í goggnum. Þá vissu allir um borð að flóðið var tekið að sjatna. Síðan hafa hvítar dúfur með ólífugreinar í nefinu verið táknmynd friðar.

Friðardúfa eftir Picasso. Takið eftir að laufin eru gagnstæð (nema endablaðið). Þannig á það að vera ef greinin er af ólífutré. Um það fjöllum við frekar í næsta ólífupistli.

Salómon konungur og ólífutrén

Til er þjóðsaga um Salómon konung og ólífutrén. Þetta er sá sami Salómon og fjallað er um í Gamla testamentinu og því tengist hann öllum Abrahamstrúarbrögðunum.

Akur af ólífutrjám í Palestínu. Myndin fengin frá Wikipediu en hana tók بدارين

Það vita það ef til vill ekki margir en Salómon konungur var svo merkilegur að hann gat talað öll tungumál heimsins. Þar á meðal hafði hann á valdi sínu tungumál trjáa. Það hefur reyndar alveg steingleymst að geta þessa hæfileika í Biblíunni en þó eru ýmiss afrek Salómons tiltekin í þeirri ágætu bók. Þegar Salómon konungur að lokum andaðist þótti öllum trjám í heiminum það afar sorglegt og til að sýna sorg sína létu þau lauf sín falla. Öll nema ólífutrén. Þessu tóku hin trén eftir og spurðu ólífutrén hverju þetta sætti og af hverju þau sýndu ekki sorg sína eða hvort þau væru ekki jafn sorgmædd og aðrar lifandi verur? Ólífutréð svaraði að það væri alveg jafn sorgmætt og önnur tré en héldi sorginni í hjarta sér en þætti óþarfi að sýna hana. „Ég mun lifa lengur en þið öll“ sagði ólífutréð „og á þeim tíma mun ég búa til góð aldin til að heiðra minningu Salómons konungs.“ Þessi saga mun ættuð frá Druze fólkinu (Spadea 2022) sem er trúarhópur innan Abrahamstrúarbragðanna eins og gyðingar, múslimar og kristnir. Til þeirra tilheyra um 800.000 til ein milljón iðkanda ef marka má Wikipediu. Það þarf ekki að koma á óvart að enn þann dag í dag planta bæði múslimar og kristnir menn ólífutrjám við grafir ættingja sinna sem tákn um eilíft líf.

Fáni Sameinuðu þjóðanna sýnir jörðina þar sem norðurpóllinn er í miðju. Utan um heiminn eru tvær greinar af ólífum til að tákna frið.

Ólífur í Kóraninum

Í ýmsum trúarritum er minnst á ólífur. Þær koma til dæmis bæði fram í Gamla testamentinu og í Kóraninum. Wells (2010) tiltekur dæmi úr Kóraninum (24;35) „Allah er ljós himins og jarðar. Ljós hans er sem ljós lampa. . . sem tendrað er í blessaðri ólífuolíu ólífutrésins“. Sjálfsagt mætti þessi þýðing okkar vera betri og biðjum við alla múslima afsökunar ef rangt er með farið. Í grein Vilmundar Hansen (2015) kemur fram að víðar er fjallað um ólífur í Kóraninum þótt ekki séu dæmi tiltekin.

Akur af ólífutrjám í Yanoun á Vesturbakkanum í Palestínu. Myndin fengin héðan.

Ólífur í Biblíunni

Gamla testamentið er fullt af umfjöllun um ólífur. Við höfum þegar minnst á ólífugreinina í sögunni um gamla Nóa sem lesa má í Fyrstu Mósebók og undir myndinni af skjaldarmerki Ísrael er ein tilvitnun í Biblíuna. Reyndar má sjá vísanir í þessa ágætu bók víðar í þessari grein. Annars virðist það vera svo að í Biblíunni, rétt eins og í Kóraninum, er frekar talað um ólífuolíu en ólífutré. Einnig er þar á nokkrum stöðum talað sérstaklega um ólífuviðargreinar. Þeim var meðal annars komið fyrir í musterinu.

Gabríel erkiengill er stundum sýndur með ólífugrein i höndunum eins og hér má sjá. Sennilega er þó algengara að sjá hann með liljur eða sverð. Myndin fengin héðan.

Í 30. kafla, 2. Mósebókar er uppskrift að smurningarolíu. Hún er svohljóðandi: „Taktu þér hinar ágætustu ilmjurtir, fimm hundruð sikla af fljótandi myrru, helmingi minna, eða tvö hundruð og fimmtíu sikla, af ilmandi kanel, tvö hundruð og fimmtíu sikla af ilmandi kalmus og fimm hundruð sikla miðað við þyngd helgidómssikils af kassía og eina hín af ólífuolíu. Úr þessu skaltu gera heilaga smurningarolíu, ilmsmyrsl, að hætti smyrslagerðarmanna. Þetta skal verða heilög smurningarolía.“

Einföld leit á biblían.is segir okkur að fjallað sé um ólífur eða ólífuolíu í 35 köflum Gamla testamentisins. Þetta má sjá hér. Í Nýja testamentinu er víða talað um olíu án þess að nefna sérstaklega að hún sé úr ólífum en sennilega er það samt þannig samanber uppskriftina hér að ofan. Þetta hefur bara verið svo augljóst að óþarfi var að nefna það sérstaklega. Það má líka nefna að samkvæmt Nýja testamentinu varði Jesús sinni síðustu nótt á jörðinni í bænahald í garðinum Getsemane. Samkvæmt Wells (2010) merkir nafnið Olíupressugarðurinn eða eitthvað álíka. Í Lúkasarguðspjalli er í þessu sambandi talað um Olíufjallið. Þarna er greinilega vísað í ólífutré þótt þau séu ekki nefnd sérstaklega. Svo er að sjá sem samkvæmt kristinni trúfræði njóti ólífuolía sérstakrar guðsblessunar ásamt brauði og víni. Bæði tréð og ávöxtur þess tákna „frið og velsæld, hollustu og farsæld, ódauðleika“ samkvæmt bók Sölva Sveinssonar frá 2011 sem heitir Táknin í málinu. Til að undirstrika mikilvægi olíunnar má nefna að Messías merkir hinn smurði.

Næturmynd af ólífutrjám við Betlehem. Myndin fengin úr þessu myndbandi.

Aþena og ólífurnar

Samkvæmt grískri þjóðsögu hefur Aþena, höfuðborg Grikklands, ekki alltaf borið þetta nafn. Upphaflega hét hún Atteka. Þá fékk Seifur þá flugu í höfuðið að gefa einu goði borgina. Úr varð að hann hélt samkeppni á milli gyðjunnar Aþenu og sjávarguðsins Póseidons. Keppnin var í því fólgin að það þeirra sem gæti fært íbúum borgarinnar mikilvægari gjöf fengi að hreppa borgina. Af visku sinni bjó Aþena til hið fyrsta ólífutré. Það gæti gefið borgarbúum mat, lyf og ljós jafnframt því að vera tákn fyrir frið. Þannig gæti ólífutré veitt borgarbúum hamingju. Ekki eru allar sögurnar sammála um hvað það var sem Póseidon ákvað að búa til. Sumir segja að hann hafi sýnt styrk sinn með því að búa til fyrsta hrossið í heiminum. Við Íslendingar litum lengi vel á hestinn sem þarfasta þjóninn en Póseidon sá hann sem tákn fyrir styrk borgarinnar og íbúa hennar. Að auki sá hann fyrir sér að þeir væru prýðilegir í hernaði. Nú kom að borgarbúum að velja. Þeir völdu frið fram yfir stríð og þannig vann Aþena samkeppnina og borgin ber nafn hennar æ síðan. Aþenubúinn Theophratus, sem var uppi á fjórðu öld fyrir Krist, segir að þetta fyrsta ólífutré, sem sjálf Aþena skapaði, standi enn við hof hennar á Akrópólishæð (Spadea 2022). Sölvi Sveinsson (2011) segir í bók sinni að olíu úr fyrstu uppskeru hvers árs hafi verið „brennd til heilla mönnum og í þakklætisskyni við þann guð sem skapaði ólífutréð.“

Ólífutré á Akrapólishæð í Aþenu. Myndin fengin héðan.

Lundurinn Akademe

Rétt utan við Aþenu var í sinni tíð frægur ólífulundur sem gefinn var Akademusi sem bjargað hafði Helenu hinni fögru eins og fram kemur í frásögnum af Trójustríðinu. Á fjórðu öld fyrir okkar tímatal bjó sjálfur Platon rétt hjá þessum ólífulundi sem þá bar nafn Akademusar. Hann gekk gjarnan með nemendum sínum um lundinn og ræddi þar heimspeki. Skáldið John Milton mærði fegurð lundarins í Paradísarmissi sínum. Heiti staðarins, þar sem lærdómsmenn gengu um ólífulund, færðist yfir á lærdómssetur almennt sem enn eru nefnd academy á mörgum tungumálum (Wells 2010). Hér á Akureyri höfum við til dæmis AkureyrarAkademíuna.

Ólífutré sem stofublóm (nema þetta sé eldhúsblóm). Það væri vel viðeigandi að koma slíkri plöntu fyrir í húsakynnum AkureyrarAkademíunnar. Myndin fengin héðan.

Herkúles og ólífutrén

Önnur grísk sögn segir frá dálæti Herkúlesar á ólífutrjám. Hann kunni vel að meta hversu sterkur viður þeirra trjáa er. Hann lét sér ekki muna um að dauðrota ljón og önnur dýr með spýtu úr ólífutré og þótti ljómandi gott að berja frá sér með kylfum úr ólífuvið.

Gömul skreyting á grískum vasa sem sýnir Herkúles með kylfu úr ólífuvið berjast við marghöfða hýdru. Myndin fengin héðan.

Í pistli okkar um sigurtáknið lárvið sögðum við frá því að sigurkransar hafa lengi verið búnir til úr lárviðargreinum. Sá siður þekkist líka að búa til sigurkrans úr ólífugreinum og er það talið tengjast Herkúlesi. Sigurkransar í kraftaíþróttum voru því oft úr ólífugreinum. Ekki hefur alltaf verið gerður greinarmunur á þessu tvennu í sögum og myndum. Þá getur verið heppilegt að minna á það sem stendur hér ofar með laufin á ólífutrjám. Þau eru alltaf gagnstæð. Ef þú, lesandi góður, skoðar myndir af alnetinu af sigurkrönsum má greina hvort þeir eru úr lárvið eða ólífum með því að athuga hvort laufin eru gagnstæð eða ekki. Oft er það svo að þegar talað er um lárviðarkransa eru þeir hreint ekki úr lárvið, heldur ólífugreinum.

Krýning sigurvegari á Ólympíuleikum til forna. Kransinn er með gagnstæðum blöðum. Því er þetta krans úr ólífum en ekki lárvið.

Mars og ólífur

Rómverjar tóku upp marga gríska siði og löguðu þá að sínum hefðum. Þeir vissu að ólífur tengdu Grikkir við styrk og frið en þeir litu á tréð sem táknmynd fyrir stríðsguðinn Mars. Það er einmitt í marsmánuði sem ólífur blómstra, en það er ekki meginástæða þessarar tengingar. Mars er nefnilega ekki bara stríðsguð. Hann hafði bæði vald til að hefja stríð og ljúka þeim. Þar komu ólífugreinarnar sterkar inn. Þar sem að auki mátti líta á ólífutré sem tákn styrkleika var þetta prýðisgott fyrir stríðsguðinn Mars. Við þetta má bæta að grískar hetjur sofnuðu gjarnan undir ólífutrjám. Það endurspeglar glögglega gildi trjánna sem friðartákna. Aftur á móti báru rómverskir hermenn ólífugreinar í sigurgöngum sínum í Róm til merkis um sigur og frið, Pax Romana.

Ólífur og börn

Gömul grísk hefð mælir svo fyrir að þegar barn fæðist skuli planta ólífutré. Tréð og barnið munu svo vaxa upp saman. Þegar barnið verður sex ára gamalt mun tréð fara að gefa af sér aldin. Það mun vaxa með fjölskyldunni, lifa í gleði og sorg fjölskyldunnar og enn standa þegar barnið verður gamalt og kveður að lokum þennan heim. Þá mun tréð halda áfram að gefa ávöxt og vera óður til lífsins og minning um hinn fallna (ABEA 2015). Sölvi Sveinsson (2011) nefnir líka þennan sið en tengir það aðeins sonunum. Hann segir að feður hafi gjarnan plantað ólífutrjám þegar synir þeirra fæddust. Þá gætu þeir farið að njóta ávaxtanna um það leyti sem börn þeirra komust á legg ef friður ríkti í landinu. „Ef hernaður ríkti í landinu gerðu menn sér far um að eyðileggja ólífutré og þótti það grimmilegt“ segir Sölvi. Við komum nánar að þeirri grimmd í lok pistilsins.

Þetta gamla gríska ólífutré hefur sjálfsagt lifað í margar kynslóðir manna. Myndin fengin héðan.

Velmegun, allsnægtir og lækningar

Eins og frá verður sagt í seinni pistli okkar um ólífur gefa þær af sér mikinn fjölda afurða. Blöðin má nýta til lækninga, viðurinn er góður og ólífurnar sjálfar gefa fæðu og olíu. Því þarf það ekki að koma á óvart að í sumum sögnum er litið á þær sem fulltrúa velmegunar og allsnægta. Það er sennilega þess vegna sem ólífugreinum var komið fyrir í grafhýsi hins fræga faraós Tútankamons. Vilmundur(2015) segir frá því í sinni grein að lengi vel voru konungar krýndir með kórónu ofinni úr ólífugreinum. Er það eflaust af sama meiði en friðartengingin kann einnig að spila þar inn í. Þegar friður ríkir þá fylgir honum velmegun. Í Biblíunni sjást líka dæmi þess að ólífuolía sé merki um allsnægtir. Sem dæmi má nefna spámanninn Níka sem spyr: „Hefur Drottinn þóknun á þúsundum hrúta og tugþúsundum lækja af ólífuolíu?“ Varla er hægt að hugsa sér frekari velsæld en læki af ólífuolíu.

Fyrr á öldum voru ólífur og ólífuolía algengar fórnargjafir til þess að komast í betra og nánara samband við guði margra trúarbragða við Miðjarðarhafið. Svo var líka heppilegt að smyrja sig olíu til að komast í betri tengsl við þessa sömu guði. Olían gat líka verið heppileg til að smyrja bæði konunga og sjúkt fólk (Sölvi 2011). Sjálfur Hippokrates (460-377 f.Kr.), faðir læknisfræðinnar og maðurinn sem læknaeiðurinn er kenndur við, talaði fyrir notkun ólífuolíu til lækninga. Hann taldi hana gagnast gegn ýmsum húðsjúkdómum, magasárum o.fl. Lýðheilsustöð Íslands mælir með að fólk borði frekar mjúka fitu og olíu en harða fitu eins og smjör og smjörlíki enda inniheldur ólífuolía hátt hlutfall af ómettuðum fitusýrum sem taldar eru hollari en mettaðar fitusýrur. Af þessu má sjá að ólífuolía hefur lengi þótt holl og góð og þykir það enn. Má jafnvel minna á hana til sukkjöfnunar eftir ofát og spaðmollu komandi jólahátíðar.

Ólífur á gnæktarborði. Myndin fengin héðan þar sem þær eru mærðar.

Ólífur í Bandaríkjunum

Alveg er tilvalið að hafa þennan kafla næst á eftir kaflanum um velmegun og allsnægtir. Ólífur hafa lengi verið ræktaðar vestan Atlantshafs. Munu spænskir landnemar hafa flutt þær með sér mjög snemma til álfunnar og ræktað þær bæði í Mexíkó og Kaliforníu. Einn af frægustu sonum Bandaríkjanna er Thomas Jefferson sem var þriðji forseti landsins. Hann var hrifinn af ólífum og reyndi að rækta þær í Virginíu eins og fram kemur í seinni pistli okkar um ólífur. Diana Wells (2010) hefur eftirfarandi eftir Jefferson: „Ólífutré eru minnst þekktu tré Ameríku en samt þau sem flestir ættu að þekkja. Ólífur er ein af allra dýrmætustu gjöfum himnanna til okkar mannanna ef ekki sú mikilvægasta. Þær eru jafnvel enn mikilvægari en brauð vegna þess að þær eru óendanlega hollar og veita góða og hentuga næringu handa okkur öllum“ (bls. 233). Þannig mætti til dæmis bæta ólystugt grænmeti með því að hella yfir það ofurlitlu af ólífuolíu (Wells 2010). Við getum ekki sagt skilið við hugmyndir Jeffersons um notkun ólífa án þess að ítreka að hann vissi vel að ólífur eru orkuríkar og hollar. Taldi hann það mikinn kost og áleit að ólífur væru ekki sérstakt lúxusfæði heldur heppilegar til að bæta heilsu og ástand þræla, eigendum þeirra til heilla (Wells 2010).

Árið 1813 lýsti Jefferson því yfir að ekki væri hægt að rækta ólífur í suðurríkjunum þótt plönturnar séu „enn til sem áhugaverðar plöntur í görðum“. Það sem Jefferson vissi ekki að allt frá árinu 1769 höfðu ólífur verið ræktaðar í Kaliforníu. Þar ríkir einskonar Miðjarðarhafsloftslag. Enn í dag eru ólífur ræktaðar í því ríki en á 19. öld voru samskiptin yfir þvera álfuna ekki það öflug að þeir sem bjuggu við austurströndina höfðu ekki hugmynd um ólífuræktun á vesturströndinni (Wells 2010).

Ólífutré í Kaliforníu. Myndin fengin héðan.

Ólífur í Palestínu

Fyrir botni Miðjarðarhafs hafa ólífur verið ræktaðar árþúsundum saman. Talið er að upphaf ólífuræktunar í heiminum megi rekja til Sýrlands og Palestínu. Í Ísrael er talað um 7 tegundir trjáa sem alveg sérstaklega mikilvægar og er ólífutré þar á meðal. Í þessari grein í The Jerusalem Post má lesa um mikilvægi ólífutrjáa í menningu Ísraels og gyðinga.

Í skjaldarmerki Ísraels má sjá gagnstæð laufblöð ólífutrjáa og ólífur á greinunum. Í 4. kafla Sakaría í Gamla testamentinu er sýnum lýst. Þar segir um fimmtu sýn: „Ég sé ljósastiku úr skíragulli. Á henni er skál og sjö ljósastæði og úr skálinni liggja sjö rennur til þeirra. Yfir henni eru tvö ólífutré, annað hægra megin skálarinnar en hitt vinstra megin.“

Palestínumenn hafa líka ræktað þessi tré lengi. Samkvæmt þessari frétt má jafnvel líta á ræktun ólífutrjáa sem sérstakt tákn Palestínumanna. Um þetta er líka fjallað hér. Það liggur fyrir að fátækir bændur, sem erft hafa trjálundi af ólífutrjám í margar aldir, eru ekki nýkomnir til landsins og telja sig þar með eiga tilkall til þess. Samkvæmt Wikipediu voru 7,8 milljón ólífutré í Palestínu árið 2011. Árið 2014 voru 108.000 tonn af ólífum tíndar af trjánum sem dugði til að búa til 24.700 tonn af ólífuolíu. Þarna stendur ólífuræktun og -vinnsla fyrir meginhluta tekna um það bil 100.000 fjölskyldna. Þannig telja báðar þessar þjóðir, Ísraelsmenn og Palestínumenn, að þær eigi töluvert tilkall til þessarar tegundar. Þetta sést líka þegar tungumál þeirra eru skoðuð. Orðið yfir ólífuolíu eru lík en af allt öðrum stofni en norðan við Miðjarðarhafið. Á hebresku kallast hún zayit en á arabísku zayt (Wells 2010).

Palestínskar konur búa til ólífuolíu í upphafi 20. aldar. Að baki þeim má sjá ólífutré. Myndin fengin héðan.

Uppræting ólífuakra

Enn tengjast ólífur stríði og friði. Í mörg ár hefur það verið þáttur í ólöglegum landtökum Ísraelsmanna í Palestínu að skemma lífsafkomu þeirra sem eiga landið sem landtökumenn ásælast. Sem dæmi má nefna þessa frétt Ríkisútvarpsins frá 2012. Þar er sagt frá því að ísraelskir landtökumenn eyðilögðu yfir 70 ólífutré í eigu Palestínumanna nærri Nablus á vesturbakka Jórdanár að næturlagi. Þetta var þó hvorki í fyrsta né síðasta skiptið sem ólífutrén fengu að kenna á átökum á þessum slóðum. Talið er að á þessari öld hafi þúsundir ólífutrjáa verið eyðilögð af landtökumönnum. Fréttir hafa einnig borist af því að þegar Palestínumenn eru reknir í burtu hafa þeir stundum látið verða sitt síðasta verk að fella ólífutrén sem verið hafa um aldir í ættinni. Þannig hafa báðir aðilar eyðilagt friðartáknin ólífutré. Í sumum tilfellum þarf þó ekki að skemma trjálundina þegar landinu er rænt því hinn svokallaði varnar- eða aðskilnaðarmúr var reistur á milli lundanna og íbúðarhúsa þeirra sem eiga þá. Þannig skipta ólífutrén um eigendur og sparaði landtökumönnum handtökin. Um þau tré sagði palestínska ljóðskáldið Mahmoud Darwish: „Ef ólífutrén vissu hvaða hendur hefðu plantað þeim yrði olían þeirra að tárum.“

Palestínskur bóndi úr þorpinu Qaryut sýnir eitt þeirra trjáa sem eyðilögð hafa verið til að hrekja þá í burtu. Myndin úr frétt Rúv sem nefnd er hér ofar.

Þessi eyðilegging ólífutrjáa er ekki ný af nálinni. Hér er því haldið fram að yfir 800.000 ólífutré hafi verið skemmd frá árinu 1967. Bara á þessu ári, segir í fréttinni, hafa um 8.340 tré verið eyðilögð í 140 aðgerðum landtökumanna og Ísraelshers.

Vonandi kemur að því að þessar þjóðir ná að lifa saman í friði og skiptast á ólífugreinum því til sannindamerkis. Þótt hvorug þjóðin sjái mikinn tilgang í að halda sérstaklega upp á jólin óskum við þeim báðum gleði og friðar. Við tilheyrum öll sama mannkyni.

Palestínsk kona harmar að lífsafkoma hennar skuli hafa verið eyðilögð. Ísraelskir hermenn fylgjast með árangrinum. Myndin fengin héðan.

Helstu heimildir:

ABEA (2015): The History of teh Olive Tree. Grísk upplýsingasíða ABEA um ólífur. Sjá: https://www.abea.gr/en/history-of-olive-in-crete/ . Sótt 16.11. 2023.

BNN Correspondents (2023): Olive Trees: The Silent Sentinels of Palestinian Resistance. Sjá: https://bnn.network/world/palestine/olive-trees-the-silent-sentinels-of-palestinian-resistance/. Sótt 15.11. 2023.

Leo Giosué (2010): The Olive in the Jewish and Israeli culture. í The Jerusalem Post. Sjá:https://www.jpost.com/promocontent/the-olive-in-the-jewish-and-israeli-culture-193416. Sótt 15.11. 2023.

Thomas Spadea (2022): The Olive Tree. Hlaðvarpsþáttur í þáttaröðinni My Favorite Trees https://mftpodcast.com// nr. 41 frá janúar 2022. Sjá: https://mftpodcast.com/episode-41-the-olive-tree/ Sótt 14. 11. 2023

Sölvi Sveinsson (2011): Táknin í málinu. bls. 297-298. Iðunn, Reykjavík.

Vilmundur Hansen (2015) Ólífur – olía Evrópu. Í Bændablaðið 25. ágúst 2015. Sjá: https://www.bbl.is/skodun/a-faglegum-notum/olifur-%E2%80%93-olia-evropu Sótt 15.11. 2023.

Diana Wells (2010) Lives of the Trees. An Uncommon History. Algonquin Books of Chapel Hill. Chapel Hill, North Carolina.

Ýmsir höfundar (án ártals): Biblía 21. aldar. Hið íslenska biblíufélag. Sjá: https://biblian.is/ . Sótt 16.11. 2023.