Gífurviðir, Eucalyptus L'Hér., vaxa fyrst og fremst í Ástralíu. Þeir eru af mörgum taldir einkennistré þeirrar fjarlægju heimsálfu sem við köllum Eyjaálfu. Það kemur því eflaust mörgum á óvart að elstu menjar um ættkvíslina eru ekki þar að finna, heldur í Suður-Ameríku.
Tegundum ættkvíslarinnar hefur á síðari öldum verið plantað víða um heim þar sem þær á annað borð geta þrifist. Því hefur jafnvel verið haldið fram að þessi ættkvísl trjáa, sem inniheldur um 700 tegundir, sé mest plantaða ættkvísl trjáa í heiminum utan náttúrulegra heimkynna (Macoboy 1991). Þetta er þriðji pistill okkar um þessa ættkvísl og að auki höfum við sagt frá hinu ótrúlega regnbogagífur í sérstökum pistli.
Sumir gífurviðir þurfa ekki mikinn jarðveg. Myndin er tekin í Central Tilba í Nýja-Suður-Veils í Ástralíu. Myndina tók Elena Greyson og birti á Facebooksíðunni Nuts about Gums. Óhætt er að mæla með þeirri síðu fyrir þá sem vilja skoða fleiri myndir af gífurviðum.
Upprifjun
Áður en lengra er haldið er rétt að rifja það upp að við köllum Eucalyptus ættkvíslina gífurviði. Svo skiptum við viðunum í tvo flokka eftir hæð og vexti. Annars vegar eru það hin stórvöxnu, einstofna tré og hins vegar runnar, sem geta í sumum tilfellum myndað margstofna tré. Þau fyrrnefndu köllum við gífurtré en hin síðarnefndu gífurrunna.
Falleg mynd af gífurtrjám í áströlsku landslagi nálægt Waikerie í Suðaustur-Ástralíu. Myndina á Paul White. Hann birti myndina á Facebooksíðunni Nuts about Gums.
Útbreiðsla
Aðalútbreiðslusvæði ættkvíslarinnar er í Ástralíu, þar með talið í Tasmaníu og nálægum eyjum. Ættkvíslina má einnig finna í Suðaustur-Asíu en þar vaxa villt gífurtré eingöngu í regnskógum. Aðeins eru um tíu tegundir af þessum 700 sem ekki finnast í Eyjaálfu, en sumar af áströlsku tegundunum finnast einnig í Asíu. Gífurviðir eru svo algengir í Ástralíu að sagt er að á um þremur hlutum af hverjum fjórum þar í landi séu þeir lykiltré í sinni vist. Það er aðeins á allra þurrustu stöðunum og á hæstu fjöllum (sem eru reyndar ekki mjög mörg í Ástralíu) sem ekki finnast neinar tegundir af gífurtrjám eða -runnum. Engin önnur ættkvísl trjáa kemst nálægt henni hvað útbreiðslu í Eyjaálfu snertir. Samt er rétt að geta þess að þar vex einnig ótrúlegur fjöldi af akasíum. Þjóðarblóm Ástrala vex á akasíutegundinni Acacia pycnantha.
Núverandi útbreiðsla villtra gífurviða samkvæmt þessari grein. Merkilegt að sjá að þeir hafa ekki af sjálfsdáðum náð til Nýja-Sjálands en þar eru þeir töluvert ræktaðir. Þar vaxa einnig náskyldar tegundir en þær eru frábrugðnar gífurviðum í mikilvægum atriðum. Þeir mynda ekki sömu olíur og lykta því ekki eins mikið.
Fljótt á litið mætti halda að þetta væri gífurrunni. Það hélt sá er þetta ritar fyrst er hann leit þessa tegund augum í Portúgal, enda eru blöð og blóm nokkuð dæmigerð. En það er engin áberandi lykt af runnunum. Það útilokar ættkvísl gífurviða. Þessi runni reyndist vera af ættkvíslinni Metrosiderosa sem er af sömu ætt og vex villtur á Nýja-Sjálandi. Mynd: Sig.A.
Nú á dögum hefur gífurtrjám verið plantað víða utan sinna náttúrulegu heimkynna, bæði til skrauts og nytja. Macoboy (1991) segir að sennilega séu gífurtré mesta útflutningsvara Ástrala án þess að nokkur átti sig endilega á því. Þar sem trén hafa komið sér fyrir telja flestir, sem ekki vita betur, að þau hafi verið þar öldum og árþúsundum saman. Macoboy nefnir Kaliforníu, norður- austur- og suðurhluta Afríku, lönd allt í kringum Miðjarðarhafið og eyjar eins og Hong Kong og Hawaii sem dæmi. Ræktun trjánna er svo algeng utan Eyjaálfu að Ástralir hafa stundum flutt inn olíu úr trjánum frá Afríku vegna þess að þar er ódýrara vinnuafl (Macoboy 1991).
Gróðursettur nytjaviðarskógur af gífurtrjám í Suður-Afríku. Myndin er héðan en hana á Rainer Hartmeyer.
Fundur
Þegar fólk tók upp á því að flytja til Ástralíu, fyrir að minnsta kosti 40 þúsund árum (hvenær það var nákvæmlega er umdeilt), komst það auðvitað ekki hjá því að sjá þessi tré. Því hafa frumbyggjar álfunar án efa verið fyrstir manna til að sjá gífurviði í Ástralíu. Fyrstur Evrópubúa til að segja frá þessum trjám var maður að nafni William Dampier. Hann fór í heimsreisu á síðasta fjórðungi 17. aldar og lýsti og safnaði gróðri í leiðinni. Meðal annars kynnti hann lárperu eða avocado fyrir Evrópubúum. Árið 1688 kom skip hans til Nýja-Hollands, eins og Ástralía hét þá. Þar lýsti Dampier trjám sem notuð voru sem gúmmíígildi (Wells 2010). Það er því ekkert nýtt að líkja þessum trjám við gúmmítré eins og víða er enn gert. Íðorðabanki Árnastofnunar nefnir til dæmis nokkur dæmi um að nota viðskeytið -gúmviður fyrir flestar þær tegundir sem hlotið hafa nöfn á íslensku. Tveimur árum eftir heimsókn Dampiers til Eyjaálfu fór grasafræðingurinn Joseph Banks í ferð með Cook skipstjóra á skipinu Endeavour til Nýja-Hollands. Þaðan tók hann með sér það sem þá var farið að kalla gúmmítré til Evrópu (Wells 2010). Nokkrum áratugum síðar fór franska skipið La Recherche til Ástralíu, sem þá hét enn Nýja-Holland. Erindið var að leita tveggja skipa sem siglt höfðu frá Botany Bay eða Grasafræðiflóa og síðan horfið sporlaust. Áhöfnin fann hvorki tangur né tetur af þessum skipum en hún fann gífurtré „sem litu út fyrir að vera jafn gömul jörðinni.“ Skipverjar tóku fræ með sér heim til Frakklands og plöntuðu í garðinn hjá Jósefínu keisaraynju. Svo var það annar Frakki, L'Héritier, sem gaf ættkvíslinni nafnið Eucalyptus árið 1777 og lýsti ættkvíslinni með grasafræðilegri nákvæmni (Wells 2010, Tudge 2005). Þess vegna stendur L'Hér. aftan við nafn ættkvíslarinnar í efstu línu þessa pistils.
Margar tegundir gífurviða blómstra bæði mikið og fallega. Myndina á Emma Rudland og birti á Facebooksíðunni Nuts about Gums.
Ræktun gífurtrjáa
Gífurtrjám og -runnum er plantað víða um heim. Þau eru ræktuð í heittempruðu og tempruðu loftslagi en einnig nær miðbaug og sumar tegundir þrífast best í regnskógum. Trjánum er gjarnan plantað til hefðbundinna skógarnytja, svo sem til viðarframleiðslu og pappírsgerðar, en einnig til yndisauka og til skuggamyndunar á heitum stöðum og í skjólbelti svo dæmi séu tekin (Petruzzello án ártals).
Greinar gífurviða eru ræktaðar til skrauts. Þessi mynd er fengin af hollenskri blómaheildsölusíðu. Þessi týpa er kölluð Populus. Það kemur okkur skógræktarfólki á óvart, enda merkir það heiti ösp. Sennilega þykir það vera snjallt markaðsbragð.
Diana Wells (2010) segir frá því í sinni bók að nær alls staðar, þar sem hiti er nægur, megi finna gífurtré sem vaxi svo hratt og verði svo stór að erfitt sé að ímynda sér annað en þau hafi verið þarna frá upphafi tímans. Þau vaxa og blómstra allt í kringum Miðjarðarhafið, í Afríku, Suður-Ameríku og suðurríkjum Bandaríkjanna (Wells 2010). Svipaðar sögur má lesa í mörgum, öðrum heimildum. Þar sem nær öll gífurtré eru ljóselsk tíðkast víðast hvar að planta ekki trjám af öðrum ættkvíslum með þeim ef þau fyrrnefndu eiga að standa lengi. Lendi þau í skugga annarra trjáa eiga þau erfitt. Aftur á móti má vel blanda saman nokkrum ólíkum tegundum gífurtrjáa í sama reitinn (Macoboy 1991). Einnig eru sumar tegundir nýttar til að mynda skjól við endurheimt skóga af öðrum tegundum. Þá eru gífurtrén felld þegar þau hafa gegnt hlutverki sínu og viður þeirra nýttur.
Plantekra af gífurtrjám í Ástralíu. Myndin fengin frá Britannicu og hún er þar merkt © Turnervisual/iStock.com.
Aukinn árangur
Í 7. bindi Genome Mapping and Molecular Breeding in Plants er fjallað um ræktun trjáa til viðarframleiðslu (Kole 2007). Í bókinni er mikið fjallað um gífurviði eins og vænta má. Þar kemur fram að í hitabeltinu og í heittempraða beltinu eru fyrstu kynslóða blendingstegundir ættkvíslarinnar einna mest ræktaðar í gífurtrjáaskógum. Slíkir blendingar sýna oft mikinn blendingsþrótt og vaxa meira en báðir foreldrarnir. Þetta þekkjum við vel á Íslandi með lerkiblendinginn 'Hrym', sem einmitt er alltaf af fyrstu kynslóð og vex best allra lerkitrjáa á Íslandi.
Svona gífurtrjám er gjarnan fjölgað kynlaust til að nýta blendingsþróttinn, því það dregur verulega úr honum strax með annarri kynslóð. Þessir klónar gífurtrjáa eru sérvaldir og margreyndir til viðarframleiðslu. Svona blendingum er plantað í miklu magni í Brasilíu og Kongó en einnig í Kína, Indónesíu, Suður-Afríku og víðar. Mest er plantað af nokkrum blendingum þar sem annað foreldrið er Eucalyptus grandis. Það er ein af þeim tegundum sem nær hvað mestri hæð allra villtra gífurtrjáa í heiminum. Ef til vill gætu blendingarnir orðið eitthvað hærri, en þeir eru felldir löngu áður en til þess kemur.
Hér skortir ekki beinu línurnar enda auðveldar það alla umhirðu. Myndin fengin af þessari sölusíðu.
Árangurinn af þessari ræktun er hreint ótrúlegur. Mestum árangri hafa menn af öllum kynjum ekki náð í Ástralíu heldur í Brasilíu. Á 7. áratug síðustu aldar var árlegur vöxtur í gífurtrjáaskógum reiknaður um 10 rúmmetrar á ha á hverju ári en var komin í meira en 40 rúmmetra á ha á fyrsta áratug þessarar aldar (Kole 2007). Vaxtarlotan á þessum ökrum er aðeins sex til átta ár (Tudge 2005).
Árið 2005 sagði Colin Tudge að gífurviður væri ræktaður í 90 löndum og um aldamótin hafi verið talið að trén hafi verið ræktuð á 23,5 milljónum ekra og ræktunin yxi hratt. Að auki vaxa trén villt á um 320 milljónum ekra í Ástralíu. Fyrir þá lesendur sem eru óvanir mælieiningunni ekru má geta þess að einn hektari er tæpar 2,5 ekrur. Það merkir að um aldamótin uxu gífurviðir á um 140 milljónum hektara í heiminum. Líklegt er að ræktunin hafi aukist mikið síðan þá.
Eucalyptus globulus til sölu í Englandi. Myndin fengin af þessari sölusíðu.
Hugsanleg ræktun á Íslandi
Sumir telja að tré frá Tasmaníu séu kuldaþolnust þessara trjáa ásamt einni tegund af meginlandinu sem gjarnan vex til fjalla. Kallast hún E. gunnii. Ef hægt er að rækta einhverjar tegundir á Íslandi má helst reyna sérstaklega þolin yrki af E. gunnii sem talin eru þolnari en tegundin sjálf. Ef það er gert verður það að vera í algeru skjóli á allra bestu stöðum og helst verður tréð að fá skýlingu á vetrum, að minnsta kosti fyrstu árin (Jakob Axel 2023). Jakob Axel Axelsson hefur reynt við ræktun gífurviða á Íslandi, en án varanlegs árangurs. Hann er samt þannig gerður að það er seint fullreynt hjá honum.
Þessi tegund, E. gunnii, er víða ræktuð í heiminum og má meðal annars finna hana á Bretlandseyjum. Hún þolir þurrk og snauðan jarðveg en vill bjartan stað eins og yfirgnæfandi meirihluti trjáa af þessari ættkvísl.
Eucalyptus gunnii sem Jakob Axel reyndi að fá til að lifa úti á Íslandi. Það gekk ekki. Mynd: Jakob Axel Axelsson. Til samanburðar er mynd af sömu tegund frá Wikipediu. Hana tók Wouter Hagens. Sjá má að lauf á fullorðnum trjám eru talsvert frábrugðin laufum á sprotum ungra trjáa eins og á pottaplöntunni hans Jakobs. Um þennan mun höfum við áður fjallað.
Önnur tegund gæti hugsanlega þrifist hér. Heitir hún E. pauciflora og tilheyrir eiginlega runnunum frekar en trjánum. Hún er samt oft ræktuð sem kræklótt, einstofna tré. Á ensku kallast tréð Snow Gum því það þolir bæði frost og snjó. Annars mun heitið Snow Gum stundum vera notað á ýmsar kuldaþolnar tegundir af gífurviðum og því óvarlegt að treysta því heiti. Það heiti hefur meðal annars sést á E. gunnii, sem við nefndum hér að ofan.
Eucalyptus pauciflora og snævi þakin jörð. Myndin fengin héðan.
Kole (2007) segir frá því að í gangi séu verkefni þar sem erfðaefni innan tegunda í ættkvíslinni er skoðað til að reyna að finna og rækta frostþolin afbrigði og yrki af gífurtrjám. Í ritinu er verkefninu lýst en árangurinn hafði ekki komið í ljós þegar bókin var rituð.
Axel (2023) benti okkur á yrkið Eucalyptus gunnii 'Azura' sem uppgötvaðist í frönsku ræktunarverkefni sem kallast AFPCEL. Það reyndist kuldaþolnara en aðrar plöntur af sömu tegund. Þetta er eitt af þeim verkefnum sem Kole (2007) nefnir í sinni bók. Það bendir til að verkefnið sé farið að skila árangri sem við gætum hugsanlega nýtt okkur hér á landi þegar fram líða stundir.
Ef til vill kemur að því að hægt verður að rækta gífurviði utan dyra á Íslandi.
Stofninn á E. pauciflora getur verið gífurlega magnaður. Myndin fengin héðan, rétt eins og myndin hér að ofan.
Náttúrusaga
Talið er að fyrstu gífurviðirnir hafi komið fram fyrir um 60 milljónum ára. Elstu steingervingarnir fundust þar sem nú er Suður-Ameríka. Á þessum tíma voru hinar suðlægari heimsálfur enn fastar saman í stóra álfu sem við köllum Gondwana. Þar sem fræ eru ferðalangar gátu trén smám saman ferðast yfir Suðurskautslandið til Ástralíu. Á þessum tíma hafa hin nýju tré þurft að keppa við tegundir af ættum og ættkvíslum barrtrjáa eins og Callitis spp. og Araucaria spp. sem báðar eru enn til en voru miklu útbreiddari áður fyrr. Við höfum sagt frá þeirri síðarnefndu í þessum pistli. Ekki má heldur gleyma þessari ættkvísl, sem var þarna líka en hvarf nánast alveg úr heiminum. Gífurviðir kepptu líka við nýjar ættkvíslir lauftrjáa af ættkvíslum eins og Casuarina spp. og Nothofagus spp. Við höfum skrifað pistil um tegund af síðari ættkvíslinni sem vel getur vaxið á Íslandi.
Gífurtré í frjósömu landi geta náð mikilli hæð. Myndina birti Judith Perkins á Facebooksíðunni Nuts about Gums.
Svo dóu gífurtré út í Suður-Ameríku af ókunnum ástæðum og á Suðurskautslandinu af augljósum ástæðum. Aðeins trén sem höfðu náð til þess svæðis sem við nú köllum Ástralíu héldu velli. Lengi framan af voru þau samt ekki eins áberandi í vistkerfum álfunnar og síðar varð.
Flóran er hluti af vistkerfum heimsins. Vistkerfi og flóra hafa gagnkvæm áhrif hvort á annað. Breytingar á vistkerfum hafa áhrif á gróður og breytingar á gróðri hafa áhrif á vistkerfin. Þetta hefur stundum leitt til þess að í kjölfar breytinga stendur flóran og reyndar líffélagið allt, frammi fyrir tveimur kostum. Að þróast og breytast, eða hverfa með öllu af viðkomandi svæði. Rétt er að hafa í huga að þróunin nær til tegundanna í heild en ekki til einstaklinganna. Hver einstaklingur um sig breytir ekki erfðaefninu en kynslóðirnar geta stokkað það upp.
Fyrir tugum miljóna ára voru gífurviðir aðeins eftir í Eyjaálfu, að því að talið er. Þá var loftslag þar víðast hvar mun rakara en nú er. Hinar stóru eyðimerkur álfunnar urðu til síðar. Þá var gífurviðurinn í regnskógunum sem flestir eru horfnir. Enn má finna tré í regnskógum í austurhluta Ástralíu og í Suðaustur-Asíu sem væntanlega hafa náð að berast þangað frá Eyjaálfu. Sum hver hafa þróast yfir í sjálfstæðar tegundir.
Heima í andfætlingalandinu okkar fór skógunum aftur og loftslag varð þurrara inn til landsins. Af öllum þeim trjám sem uxu í forsögulegum frumskógum Ástralíu voru það fyrst og fremst gífurviðirnir sem tókst að takast á við breytingarnar með mestum ágætum. Fast á hæla þeirra komu akasíurnar. Þessi breyting á loftslagi hófst fyrir alvöru fyrir um 20 milljónum ára og gerðist nægilega hægt til að gífurviðir gátu aðlagast. Það er eins og það hafi orðið sprenging í fjölda og útbreiðslu tegunda innan ættkvíslarinnar fyrir um 2 til 10 milljónum ára þegar eyðimerkurmyndun álfunnar var í hvað mestri þróun. Það er dálítið merkilegt að þótt ættkvíslin sé um 60 milljón ára gömul, þá eru flestar tegundirnar vel innan við 10 milljón ára gamlar (Rubiera 2019).
Miklar breytingar urðu fyrir um 40 þúsund árum þegar frumbyggjar álfunnar námu land. Með tilkomu þeirra er talið að skógareldar hafi orðið tíðari en áður. Þeir geta kviknað af náttúrulegum ástæðum en mannfólkið eykur hættuna. Maðurinn er eina dýrategundin sem kveikir elda. Þeir gífurviðir sem treysta á skógarelda til fjölgunar nýttu tækifærið og það varð til þess að þeir breiddust enn meira út en áður. Að auki eru vísbendingar til um að frumbyggjarnir hafi eytt skógum sem gat leitt til eyðimerkurmyndana. Það kann því að vera að tilkoma mannsins hafi átt sinn þátt í að gífurviðir urðu svona gífurlega útbreiddir og algengir í Ástralíu. Löngu seinna fóru Evrópubúar að flytja tré af þessari ættkvísl frá Ástralíu til Brasilíu og þar vaxa þau nú mjög vel. Tudge (2005) segir að fyrstu trén hafi verið flutt þessa leið árið 1828. Núna, segir hann, er það svo í því stóra landi að gífurviðir teljast til ágengra tegunda. Aðrir segja að þær séu duglegar og ættkvíslin er þar enn mikið ræktuð. Má jafnvel segja, með góðum vilja, að gífurviðir séu komnir aftur heim, því gífurviðir virðast hafa fyrst komið fram í Suður-Ameríku.
Samband Suður-Ameríku og Ástralíu
Í framhjáhlaupi má geta þess að pokadýr eiga það sameiginlegt með gífurviðum að hafa áður fyrr ferðast á milli Suður-Ameríku og Ástralíu yfir Suðurheimskautslandið. Nú eru pokadýrin áberandi í Ástralíu en enn eru til einar 92 tegundir pokadýra í Suður-Ameríku (Rannveig 2010) en villtu gífurviðirnir eru alveg horfnir þaðan. Í ritinu Uppruni Tegundanna (1859) kemur fram að Darwin veitti þessu athygli með pokadýrin. Hann sagðist sjálfur ekki sjá hvernig þetta gæti hafa gerst en var viss um að vísindin gætu einn daginn fundið út úr því hvernig dýrin fóru þarna á milli. Það var ekki fyrr en að landrekskenningin var lögð fram sem sú gáta leystist. Auðvitað hafði Darwin rétt fyrir sér. Ýmsar aðrar tegundir gróðurs virðist hafa farið þessa leið. Má þar nefna lenjur eða Nothofagus tegundir og margar fleiri.
Aðeins ein tegund pokadýra hefur farið frá Suður-Ameríku til Norður-Ameríku og lifir þar enn. Það er Virginíuposan, Didelphis virginiana (Rannveig 2010). Nú erum við komin dálítið langt frá gífurviðum. Þeir voru horfnir frá Suður-Ameríku þegar Ameríkurnar rákust saman og gátu því ekki numið þar land.
Hinn mikli uppgangur
Það er fróðlegt að velta því fyrir sér hvað varð til þess að gífurviðir lögðu undir sig Ástralíu en dóu út í Suður-Ameríku. Einnig má spyrja: Af hverju tókst öðrum regnskógartrjám ekki að fylgja gífurviðum þegar þeir tóku að aðlagast þurrara loftslagi? Sennilega kemur þar einkum þrennt til og tengjast þau atriði mjög náið (Tudge 2005). Í fyrsta lagi er Ástralía ákaflega gamalt landsvæði og mikið veðrað eftir þær loftslagsbreytingar sem þar hafa orðið. Þar eru engin eldspúandi fjöll, eins og hjá okkur, sem bæta frjósemi jarðvegs með öskufalli. Almennt er jarðvegur í Ástralíu fremur snauður af næringarefnum. Sérstaklega vantar þar nitur (eins og hjá okkur) og fosfór. Einnig er þar víða hörgull á kalín, brennisteini og sumum snefilefnum. Önnur ættkvísl trjáa, akasíur, Acacia spp. er af belgjurtaætt og því með gerla á rótunum sem hjálpa henni að vinna nitur úr andrúmsloftinu. Þessari ættkvísl hefur líka vegnað vel í Ástralíu.
Annað atriði sem Tudge (2005) minnist á er að rótarkerfi ættkvíslarinnar er mjög stórt og fer djúpt á sumum tegundum gífurviða. Ræturnar geta því náð í óaðgengileg, uppleyst næringarefni sem hörgull er á en ekki síður í vatn af miklu dýpi. Þetta gátu fæst þeirra trjáa sem uxu í þessum fornu regnskógum og þau hurfu því þegar landið tók að þorna. Aðrar heimildir segja að sumar tegundir gífurviða hafi fremur grunnt en mjög dreift rótarkerfi. Það er eins og annað hjá ættkvíslinni; Breytileikinn er mikill. Svona rótarkerfi getur einnig hjálpað til við að ná í vatn þar sem lítið er af því.
Tvær myndir af rótarkerfi gífurviða. Fyrri myndin á að sýna ótrúlega djúpt rótarkerfi sem sumir gífurviðir geta myndað. Myndin er fengin héðan. Seinni myndin er ljósmynd sem sýnir miklar rætur. Myndin fengin héðan en hana á Searagen.
Þriðja atriðið sem Tudge (2005) nefnir er að fáum, ef nokkrum, ættkvíslum trjáa hefur tekist að byggja upp jafn fjölbreyttar svepprætur og ættkvísl gífurviða. Það hefur alltaf komið sér vel, enda eru trén að jafnaði frumherjar. Það er meira að segja þannig að oft fylgja nokkrar mismunandi tegundir sveppróta hverju tré. Þetta eykur enn á heildaryfirborð rótanna og auðveldar gífurviðum að ná í næringu sem ekki er aðgengileg öðrum trjám. Þegar álfan tók að tapa raka sínum og frjósemi áttu þau tré erfiðara með að aðlagast sem skorti svona fjölbreyttar svepprætur sem hjálpuðu þeim að ná í vatn og þau næringarefni sem skortur var á.
Ekki eru allir sveppir til bóta fyrir gífurviði. Sveppurinn Armillaria luteobubalina er ein af þeim tegundum sem er hrifinn af gífurviðum í Ástralíu. Hann telst reyndar til hunangssveppa sem eyðileggja rætur trjáa. Þessi sveppur er sagður mjög skæður sníkjusveppur. Myndin fengin frá Wikipediu en Lord Mayonnaise setti hana inn.
Í heitum regnskógum er mikið um næringarefni sem bundin eru í hinum mikla lífmassa sem þar er. Þegar trén falla rotna þau hratt og önnur tré taka upp næringarefnin. Því inniheldur moldin mjög litla næringu ef það tekur fyrir rotnun lífmassans. Það gerir samt ekkert til á meðan af nægu er að taka.
Í þurrum og rýrum jarðvegi veitir það mikið forskot að fá hjálp frá sveppum því þar er lítið um næringarefni. Þetta veitti gífurviðum það forskot sem þeir þurftu þegar harðna tók á dalnum. Helst voru það akasíur, með sína rótargerla, sem gátu keppt við gífurviðina.
Í Suður-Ameríku gerðist þetta ekki. Þar héldu regnskógarnir áfram að vera regnskógar og þar sem þeir fengu ekki þrifist var of kalt fyrir gífurviði. Smám saman létu þeir undan og hurfu þegar nýjar tegundir komu þar fram. Það er gaman að segja frá því að í Nýja-Suður-Veils í Ástralíu vaxa regnskógar. Þar má finna gífurviði en þar eru þeir fremur sjaldgæfir miðað við aðra hluta Ástralíu (Tudge 2005).
Eucalyptus obliqua í Tasmaníu. Krónan er 18 metrar í þvermál. Myndina tók Steve Pearce og birti hana á Big Tree Seekers.
Staða í vist
Þrátt fyrir að gífurviðir hafi upphaflega verið regnskógartré, ef marka má steingervinga, þá er talið að tegundir innan ættkvíslarinnar hafi alltaf verið frumherjategundir. Þess vegna áttu þær alltaf undir högg að sækja í hinum fjölskrúðugu regnskógum og eiga það enn þar sem þær vaxa í þeim. Ef hvergi verður einhver röskun eða skógareyðing, til dæmis vegna skógarelda eða stórflóða, þá eiga þær litla möguleika til að endurnýja sig. Frumherjar þurfa opin svæði til að komast á legg. Í tilfellum trjáa komast þau ef til vill frekar á stofn en legg. Enn eru til svona frumherjategundir í regnskógum og má nefna sem dæmi balsavið sem við höfum sagt frá. Þessi staða kann að hafa átt sinn þátt í því að trén töpuðu í samkeppninni og dóu út í Suður-Ameríku. Aftur á móti gerðist það í Ástralíu að þegar landið fór að þorna að þá drógust skógar álfunnar saman sem skapaði gífurviðum það tækifæri sem þeir létu ekki úr hendi sleppa, þótt tré hafi ekki hendur.
Börkur gífurviða er mjög fjölbreyttur eins og við sögðum frá í fyrsta gífurviðapistli okkar. Fyrri myndin sýnir tegund með börk sem flagnar mikið af og getur aukið á skógarelda. Seinni myndin sýnir tegund með mjög þykkan börk sem ver bolinn fyrir skógareldum. Myndirnar fengnar héðan.
Skógareldar í Ástralíu eru algengir. Sumar tegundir gífurviða treysta á þá fyrir næstu kynslóð. Aðrar hafa þróað varnir til að standast þá. Myndin fengin héðan en hana á © Tural Mammadzada.
Hinir dæmigerðu gífurskógar eru opnir og sígrænir. Jafnvel þótt nánast öll tré skógarins tilheyri ættkvíslinni eru skógarnir fjölbreyttir. Krónur þessara trjáa eru alla jafna fremur gisnar og hleypa miklu sólarljósi í gegnum sig. Það er oft einkenni frumherjategunda. Ef gífurviðir hafa ekki yfir einhverju bragði að ráða má gera ráð fyrir að á góðum stöðum geti önnur tré þakkað pent fyrir sig og numið land í skjóli þeirra og síðan tekið við, rétt eins og til dæmis greni, þallir og þinir í barrskógabeltinu sem taka við af frumherjategundum sem oft eru úr hópi lauftrjáa. En það gerist ekki á stórum svæðum í Ástralíu. Þar kemur til þessi hegðun sumra trjánna að losana við mikinn trjábörk árlega. Þegar hann fellur af rotnar hann fremur hægt og getur safnast fyrir og skyggt út þau fræ sem kunna að leynast í jarðveginum og þannig komið í veg fyrir samkeppni.
Gífurviðir á árbakka. Þeir veita öðrum gróðri skjól, verja árbakkana og bæta bæði jarðveginn og lífið í vatninu. Krónan er það gisin að mikið sólarljós kemst að gróðrinum á árbökkunum. Myndin fengin héðan en hana tók A. Bennett.
Viðsjár
Ekki er að sjá að margt ógni veldi þessara konungbornu trjáa í Ástralíu nema á tiltölulega afmörkuðum svæðum þar sem land er ofnýtt. Svo eru örfáar tegundir af þessum 700 sem eru helst til fáliðaðar á heimaslóðum. Utan álfunnar er það frekar á hinn veginn. Gífurviðir eru sums staðar taldir ógn við þau vistkerfi þar sem þeim hefur verið plantað. Aðrir segja að of mikið sé gert úr þeirri hættu.
Gífurtré í beitilandi sauðfjár. Þau varpa skugga sem fé sækir í og eru mikilvæg í vistkerfinu. Ekki treysta öll gífurtré á skógarelda til að sá sér út. Á svona landi ætti það að vera alger óþarfi því skógareldar herja ekki á svona land. Vandinn er að líkt og á Íslandi kemur beitin í veg fyrir endurnýjun trjánna. Þeirra bíður óörugg framtíð. Ungviðið er étið upp til agna. Sjá má dauð og deyjandi tré en trén fá ekki tækifæri til endurnýjunar þegar ungviðið er étið jafnóðum. Myndin fengin úr þessari grein en hana tók A. Bennett.
Eitt er það að rætur margra trjáa af ættkvísl gífurtrjáa eru gífurlega stórar. Það er nefnt hér að framan og þá sem mikill kostur fyrir tré sem eru í samkeppni við annan gróður. Sums staðar í heiminum hefur land þornað upp í kjölfar hamfarahlýnunar. Þar hafa sumar innlendar tegundir látið undan síga vegna vatnsskorts. Þar geta samt gífurtré og -runnar haldið velli. Sumir gleðjast yfir því að einhver tré þoli breytinguna og að enn skuli vera tré á slíkum svæðum. Aðrir telja að gífurviðir séu hluti af vandamálinu. Vandinn liggur þá í því að önnur tré geti ekki keppt við hið öfluga rótarkerfi þeirra þegar þurrkar herja. Eflaust hafa báðir hópar eitthvað til síns máls en meginvandinn er samt hamfarahlýnun af mannavöldum. Það dregur ekkert úr henni þótt ráðist sé gegn gífurtrviðum.
Stilklaus lauf á ungum sprotum Eucalyptus polyanthemos í Kaliforníu. Þar telst hún vera ágeng tegund. Þar er tegundin kölluð Silver Dollar Gum því blöðin þykja minna á smápeninga. Myndin fengin héðan.
Annar vandi er að sum tré losa sig við mikinn eldfiman börk árlega. Þegar það bætist ofan á hamfarahlýnun hafa margir áhyggjur af auknum skógareldum. Aftur er það hlýnunin sem er aðalvandamálið en trén geta aukið á vandann.
Gífurviður í Portúgal. Þar eru hraðvaxta tegundir, gjarnan blendingstegundir, ræktaðar í stuttum lotum til pappírsframleiðslu. Sumir telja að hinn olíuríki börkur, sem auðveldlega flagnar af, geti aukið hættuna af skógareldum. Logandi börkur getur borist langar leiðir í vindi. Mynd: Guðrún Eggertsdóttir.
Eftir því sem gífurviðir eru meira ræktaðir, þeim mun meiri árangri ná menn í kynbótum eins og greint er frá hér að ofan. Þetta getur líka valdið vanda. Tré sem sá sér út frá slíkum plantekrum standa sig stundum mun betur en heimatrén sem ekki hafa hlotið sömu meðferð. Sumir hafa af þessu áhyggjur, jafnvel þótt það dragi verulega úr blendingsþrótti í annarri kynslóð blendinga þá geta gífurviðir vaxið hratt. Afkomendur trjáa, sem valin hafa verið vegna mikils vaxtar, geta vel erft þann vöxt (kaflinn byggður á Colin Tudge 2005 og Thomas Spadea 2022).
Á ensku geta gífurviðir haft allskonar nöfn. Þessi tegund, Eucalyptus nicholii, er kölluð Willow-Leafed Peppermint eða víðilaufapiparmynta. Tegundin er sjaldgæf í Ástralíu og ein af fáum sem þar er talin í yfirvofandi útrýmingarhættu. Myndin er frá Kaliforníu þar sem tegundin er framandi og talin ágeng. Það er þó gott til þess að vita að ef illa fer fyrir tegundinni í heimalandinu þá er henni borgið í Kaliforníu, nema beinlínis verði ráðist gegn henni í nafni náttúruverndar.
Við látum nú umfjöllun okkar um gífurviði lokið í bili að minnsta kosti. Um leið þökkum við yfirlesaranum okkar, Guðríði Gyðu Eyjólfsdóttur fyrir sitt þarfa og vel metna framlag. Ef við birtum fleiri pistla um gífurviði, þá verður það væntanlega um einstaka tegundir. Þar er af nægu að taka.
Heimildir
Andrew F. Bennett (2016): Eucalypts, Wildlife an Nature Conservation: From Individual Trees to Landsape Patterns. The Royal Society of Victoria, 128, 71–86. Sjá: rs16007 (csiro.au).
Charles Robert Darwin (1859): Uppruni tegundanna. Þýðing: Guðmundur Guðmundsson (2004). Bókin heitir á frummálinu: On the origin of Species by Means of Natural Selection (Um uppruna tegundanna af völdum náttúrulegs vals). Lærdómsrit Bókmenntafélagsins. Hið Íslenzka bókmenntafélag. Reykjavík.
Cittarnajan Kole (2007): Genome Mapping and Molecular Breeding in Plants. Volume 7, Forest Trees. The Pennsylvania State University, PA, USA og Springer Verlag, Heidelberg, Germany.
Stirling Macoboy (1991): What Tree is that? Crescent Books, New Yoke og Weldon Publishing, Sydney, Australia.
Melissa Petruzzello (án ártals): Eucalyptus. Á vef Encyclopedia Britannica. Sjá: https://www.britannica.com/plant/Eucalyptus. Sótt 18.01. 2024.
Rannveig Magnúsdóttir (2010): Búa pokadýr aðeins í Ástralíu? Vísindavefurinn, 4. febrúar 2010. Sótt 24. janúar 2024. Sjá: http://visindavefur.is/svar.php?id=55234.
Claudia Lorenzo Rubiera (2019): A detailed eucalypt family tree helps us see how they came to dominate Australia. The conversation. Academic rigour, journalistic flair. Sótt 20. jan. 2024. Sjá: https://theconversation.com/a-detailed-eucalypt-family-tree-helps-us-see-how-they-came-to-dominate-australia-113371
Thomas Spadea (2022): The Eucalyptus. Hlaðvarpsþáttur í þáttaröðinni My Favorite Trees https://mftpodcast.com// nr. 46 frá 22.03. 2022. Sjá: https://mftpodcast.com/?s=euca.
Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræðum (2024): Íðorðabankinn. Sjá: Íðorðabankinn (arnastofnun.is).
Colin Tudge (2005): The Tree: A Natural History of What Trees Are, How They Live, and Why They Matter. Crown Publishers, a division of Random House, Inc, New York.
Diana Wells (2010) Lives of the Trees. An Uncommon History. Algonquin Books of Chapel Hill. Chapel Hill, North Carolina.
Munnlegar upplýsingar:
Jakob Axel Axelsson (2024) Munnleg heimild þann 18.01. 2024. Guðrún Eggertsdóttir (2024) Munnleg heimild sumarið 2024.
Í aðrar heimildir er vísað beint í texta.
Comments